Ελέφαντας

Elephant. ΗΠΑ, 2003. Σκηνοθεσία-σενάριο: Γκας βαν Σαντ. Ηθοποιοί: Αλεξ Φροστ, Ερικ Ντέιλεν, Τζον Ρόμπινσον, Τίμοθι Μπότομς. 81 λεπτά.

Η παράλογη βία, που εκκολάπτει η αμερικανική κοινωνία των μίντια και της ενθάρρυνσης της οπλοχρησίας, είναι στο στόχαστρο της θαυμάσιας αυτής, βραβευμένης με το Χρυσό Φοίνικα των Κανών, ταινίας του Γκας βαν Σαντ, εμπνευσμένης από την παράλογη δολοφονία 13 μαθητών ενός σχολείου από συμμαθητές τους.

Η νέα, αριστουργηματική, βραβευμένη με το Χρυσό Φοίνικα των Κανών ταινία του Γκας βαν Σαντ («Το δικό μου Αϊντάχο», «Ετοιμη για όλα», «Ο εξαιρετικός Γουίλ Χάντινγκ») είναι εμπνευσμένη από τα τραγικά γεγονότα του λυκείου του Κόλουμπαϊν, γεγονότα που χρησιμοποίησε και στο βραβευμένο με Οσκαρ ντοκιμαντέρ του ο Μάικλ Μουρ. Η ταινία εκτυλίσσεται στη διάρκεια μιας μέρας, όταν μαθητές μπήκαν στο λύκειο κουβαλώντας όπλα και δολοφόνησαν χωρίς λόγο 13 συμμαθητές τους. Η ταινία δεν προσφέρει καμία εξήγηση για το γεγονός, δεν ερευνά τους λόγους που οδήγησαν τους δολοφόνους στην παράλογη πράξη τους. Ο Βαν Σαντ καταγράφει τα γεγονότα μ' ένα ημι-ντοκιμαντεριστικό τρόπο, αφήνοντας το θεατή να βγάλει τα δικά του συμπεράσματα. Στοιχείο που κάνει την ταινία ακόμη πιο ωμή, μια και δεν προσφέρει καμία λύση ή κάθαρση.

Ο σκηνοθέτης παρουσιάζει με αμεσότητα, απλότητα, μ' ένα παράλληλο μοντάζ, που συχνά επιστρέφει πίσω στο χρόνο για να μας δείξει τι συνέβαινε αλλού την ίδια ώρα, τα γεγονότα και την τραγική τους κατάληξη. Η κάμερα ακολουθεί τους μαθητές και τους καθηγητές από τη στιγμή που φτάνουν στο σχολείο, καταγράφει τις συνηθισμένες δραστηριότητές τους, τις διάφορες συναντήσεις τους (μαζί κι εκείνες με τους δολοφόνους). Μια κάμερα σε διαρκή κίνηση, που περιφέρεται στους διαδρόμους και στις αίθουσες, μ' ένα στιλ ρεπορταζιακό, θα έλεγα μινιμαλιστικό, παρακολουθώντας στην παραμικρή τους λεπτομέρεια όσα συμβαίνουν, χωρίς μελοδραματισμούς ή «θέσεις», αποφεύγοντας την οποιαδήποτε κρίση (όπως για παράδειγμα κάνει ο Λάρι Κλαρκ στους «Νταήδες» ή ο Μουρ στη δική του ταινία) - φτάνει να προσέξουμε σκηνές όπως ο νεαρός φωτογράφος Ελάιας, που περιφέρεται βγάζοντας φωτογραφίες, ή ο μαύρος μαθητής που μπαίνει στο σχολείο ενώ έχει αρχίσει το μακελειό, προχωρώντας χωρίς να ξέρει τι γίνεται, για να πέσει ξαφνικά νεκρός από τις σφαίρες των δολοφόνων, ή ακόμη εκείνες της μοναχικής μαθήτριας Μισέλ, σκηνές που ο ελληνικής καταγωγής διευθυντής φωτογραφίας Χάρι Σαββίδης συλλαμβάνει με τρόπο θαυμάσιο, δίνοντας την όλη ατμόσφαιρα.

Ενδιάμεσα, ο Βαν Σαντ παρακολουθεί τους δολοφόνους στην ιεροτελεστική προετοιμασία τους -μοναδικές σκηνές όπου μπαίνει το θέμα του νεοναζισμού, παραπέμποντας στην ψυχοπάθεια των νεαρών- όπου μοιράζονται τα υπερσύγχρονα όπλα που είχαν με ευκολία παραγγείλει ταχυδρομικά πριν ξεκινήσουν για τη δολοφονική αποστολή τους. Ο Βαν Σαντ γύρισε την ταινία του με λίγα χρήματα και χωρίς γνωστούς ηθοποιούς (οι νεαροί παίζουν για πρώτη φορά), στοιχείο που προσθέτει στο ρεαλισμό της ταινίας. Ενώ ο τίτλος, «Ελέφαντας», προέρχεται, όπως μας είπε ο ίδιος, από την ομότιτλη μικρού μήκους ταινία του Αγγλου σκηνοθέτη Αλαν Κλαρκ, γυρισμένη το 1989, που αντιμετώπιζε τη βία στη Βόρειο Ιρλανδία.

Ο θάνατος που μας παρουσιάζει εδώ ο σκηνοθέτης δεν ωραιοποιείται, είναι ξαφνικός, ωμός, και πάνω απ' όλα άσκοπος. Σε αντίθεση με ταινίες που χρησιμοποιούν τη βία ωραιοποιώντας την, δίνοντάς της μια γοητευτική χροιά, η ταινία του Βαν Σαντ είναι τελικά μια ταινία καθαρά ενάντια στη βία. Τη βία που προωθεί έμμεσα μια κοινωνία όπως η αμερικανική, είτε με την οπλοχρησία είτε με την ηρωοποίηση των δολοφόνων, αυτήν που ιδιαίτερα προωθούν σκανδαλοθηρικά μίντια (όπως το CNN, αλλά και δικά μας δυστυχώς κανάλια), σπρώχνοντας πρόσωπα με ψυχολογικά προβλήματα στη βία και το έγκλημα.

Γκας Βαν Σαντ

Μετά τον Λαρς Φον Τρίερ, ο δεύτερος «πιλότος» που οδηγεί το όχημα της κινηματογραφικής πρωτοπορίας είναι ο Γκας Βαν Σαντ, ο νικητής του Χρυσού Φοίνικα του Φεστιβάλ των Καννών. Κοινό σημείο αναφοράς, η Βία. Ο μικρόκοσμος του «Dogville» είναι η «φωτογραφία» της αναπαραγωγής της βίας. Ο μικρόκοσμος στο «Elephant» είναι η πηγή από την οποία παράγεται βία. Ο Τρίερ αναφέρεται στο «όλο», το Σύμπαν. Ο Γκας Βαν Σαντ στο μέρος, στα θεμέλια. Ο πρώτος χρησιμοποιεί τη μυθολογία, ο δεύτερος την πραγματικότητα. Μια πραγματικότητα που συγκεντρώνει τα πιο ακραία περιστατικά βίας. Από τη σφαγή στο Μι Λάι μέχρι το «αδικαιολόγητο», το πιο παρανοϊκό μακελειό σε οποιοδήποτε αμερικανικό σχολείο. Μια συνηθισμένη μέρα, σε κάποια συνηθισμένη Πολιτεία, με συνηθισμένους μαθητές, συνηθισμένους καθηγητές, σε κάποιο συνηθισμένο σχολείο. Δύο 17χρονα πλάσματα, αφού πρώτα ηρεμήσουν παίζοντας συμφωνικά κομμάτια στο πιάνο, μπαίνουν στο Δίκτυο, παραγγέλνουν όπλα τελευταίας τεχνολογίας, κάνουν το μπάνιο τους, φορούν στολές κομάντος, πακετάρουν τα πυρομαχικά τους σε πλαστικούς σάκους και με το σύνθημα «ωραία μέρα να πεθάνεις» κατευθύνονται στο σχολείο. Κανείς δεν δίνει σημασία, κανείς δεν τους εμποδίζει, κανείς δεν ρωτάει. Ανοίγουν τις πόρτες, διασχίζουν τους διαδρόμους και περπατώντας με τον ίδιο αργό, νωχελικό, βηματισμό, πατούν τη σκανδάλη. Όλοι είναι προγραμμένοι για να πεθάνουν. Εικόνες από τις ειδήσεις των 8. Προς στιγμήν ανατριχιάζεις, μετά ξεχνάς. H αλεστική «φύση» του τηλεοπτικού μέσου μοιάζει με παυσίπονο. Στο τέλος η νιρβάνα θα εξαφανίσει τον εφιάλτη. Ο Γκας Βαν Σαντ αντιστρέφει τη διαδικασία. Αν και εξωτερικά η ταινία του φέρει όλα τα χαρακτηριστικά ενός ντοκουμέντου, στην πραγματικότητα είναι μια μελέτη πάνω σ' αυτό το ντοκουμέντο. Ο Γκας Βαν Σαντ δεν ενδιαφέρεται για το ίδιο το γεγονός, αλλά για τις αιτίες που προκαλούν τέτοια γεγονότα. Και δεν ενδιαφέρεται γιατί αυτές οι εικόνες βίας είναι πασίγνωστες. Έχουν στοιχειώσει το υποσυνείδητο των θεατών. Επομένως σημασία δεν έχει το γεγονός ως σκάνδαλο, αλλά η γενεσιουργός αιτία αυτού του εξωφρενικού «σκανδάλου». Σημασία έχει αυτό που προηγήθηκε. Σημασία έχει ο ελέφαντας! H ονομασία δεν είναι καθόλου τυχαία. Το πιο δυσκίνητο, ογκώδες τετράποδο της ζούγκλας. Ο πρωτοξάδελφος των δεινοσαύρων. Αργό αλλά ισοπεδωτικό, τεράστιο αλλά ανεγκέφαλο. Τερατόμορφο αλλά επιβλητικό. Οι αναλογίες είναι παρούσες. Διασχίζουν κάθε μόριο αυτού του χρονικού. Από τις ατελείωτες βόλτες των μαθητών μέσα στους πολυτελείς και σκοτεινούς διαδρόμους, μέχρι τα ακέφαλα σώματα των μεγάλων. Προσέξτε τα «βήματα» του χορού αυτών των... ελεφάντων:

«Ελέφαντας». Πριν σκοτώσουν έχουν... σκοτωθεί

Ο χώρος: Οι απέραντες διαστάσεις του πολυτελούς σχολείου με το τεράστιο εξωτερικό περιβάλλον καταλήγουν σ' έναν... μακροσκελή, ημιφωτισμένο, διάδρομο. H ουσία του θεσμού της εκπαίδευσης αποτυπώνεται στην περιορισμένη γεωγραφία ενός αχανούς διαδρόμου! Πώς το καταλαβαίνουμε αυτό; Μα, οι μαθητές μετακινούνται διαρκώς μέσα απ' αυτόν. Περπατούν σταθερά, αργά, αλλά χωρίς κάποιον προορισμό. Ο χώρος είναι κλειστός, οι τοίχοι γυμνοί, ο φωτισμός σκοτεινός. Βαδίζουν στα τυφλά αλλά το μέρος είναι συγκεκριμένο. Έτσι ο βηματισμός είναι αυτοματοποιημένος και γίνεται μηχανικά. Θεωρείται απαραίτητος και δεδομένος. Δεδομένος ο μονόδρομος. Δεδομένη και μηχανική η σχέση του μαθητή μ' αυτόν. Δεδομένη η ομηρεία του από τον μονόδρομο. Δεδομένη και η απουσία νοήματος. Τόσο από τη σχέση του μονόδρομου με την Παιδεία όσο και του μαθητή απ' αυτή! Οι μαθητές: Όπως ακριβώς ο διάδρομος είναι... μονόδρομος, έτσι και οι μαθητές είναι «φωτοαντίγραφα» του ίδιου μοντέλου. Παράγωγα του ίδιου καλουπιού. Καλοντυμένοι, καθαροί, γυμνασμένοι, όμορφοι, αλλά εντελώς μονοδιάστατοι. Σε όλα. Μηχανικές κινήσεις, ασήμαντα ενδιαφέροντα, αυτοματοποιημένη συμπεριφορά, νωχελική περπατησιά. Καλοφτιαγμένες σάρκες χωρίς ίχνος προορισμού, στόχου, νοήματος. Μονόδρομος ο διάδρομος (το Σχολείο), μονοδιάστατος ο ʼνθρωπος (η κοινωνία) H επικοινωνία: Τα συνηθισμένα. Τα κορίτσια αφού πρώτα καταβροχθίσουν το γεύμα τους, μετά θα πάνε στην τουαλέτα για να το ξεφορτωθούν και να διατηρήσουν τη σιλουέτα τους. ʼντε, το πολύ πολύ ανάμεσά τους να βρεθεί και κάποιος με καλλιτεχνικές ανησυχίες και φωτογραφική μηχανή. Μονόδρομος ο διάδρομος, μονοδιάστατος ο ʼνθρωπος, κωδικοποιημένη η επικοινωνία. Οι μεγάλοι: Οι περισσότεροι... ακέφαλοι (βλέπουμε το σώμα τους). Απλώς μηχανικά διεκπεραιώνουν τις υποχρεώσεις τους. Ένας απ' αυτούς είναι αλκοολικός και μεθυσμένος. Έτσι εμπιστεύεται το τιμόνι του αυτοκινήτου στο παιδί του. Ο μικρόκοσμος αυτής της γειτονιάς έχει βυθιστεί στην αφασία. Οι άνθρωποι υπηρετούν ρόλους χωρίς νόημα και περιεχόμενο.