Μητέρα και γιος

Mat Ι syn. Ρωσία-Γερμανία, 1997. Σκηνοθεσία: Αλεξάντερ Σοκούροφ. Σενάριο: Γιούρι Αράμποφ. Ηθοποιοί: Γκούντρουν Γκέγερ, Αλεξέι Ανανίσνοφ. 71 λεπτά.

Εκπληκτική ταινία, που αρνείται την όποια αφήγηση, λυρικό ποίημα εικόνων και ήχων από ένα μοναδικό σκηνοθέτη. Οχι για όσους κινηματογράφος σημαίνει μόνο Χόλιγουντ.

Αν από τον κινηματογράφο ζητάτε μόνο αφήγηση, με άλλα λόγια ταινία με αρχή-μέση-τέλος, τότε η ταινία αυτή θα σας κουράσει, ίσως και να σας εξοργίσει. Αν όμως πιστεύετε ότι ο κινηματογράφος μπορεί να είναι και κάτι άλλο, κάτι που μπορεί να συγκινεί και να δημιουργεί αισθήματα, όπως η μουσική ή η ζωγραφική, τότε η ταινία αυτή του Αλεξάντερ Σοκούροφ (δημιουργού της εκπληκτικής «Ρωσικής κιβωτού») είναι για σας. Γιατί πρόκειται για μια πολύ αργή (αν και ελεγειακή), χωρίς καμιά ιδιαίτερη αφήγηση ή ανάπτυξη χαρακτήρων, ταινία, που μόνο «τρελοί» δημιουργοί -όπως ο Σοκούροφ, ο Ταρκόφσκι, ο Παρατζάνοφ- μπορούσαν να κάνουν• μπροστά του ο δικός μας Αγγελόπουλος μοιάζει να φτιάχνει ταινίες με γοργό ρυθμό! Κι όμως, η ταινία τελικά σε παρασύρει, σε γοητεύει, σε κρατάει καρφωμένο στη θέση σου, σε γεμίζει με την αγαλλίαση εκείνη που αισθάνεσαι μπροστά σ' ένα πραγματικά όμορφο έργο τέχνης.

Η μινιμαλιστική ιστορία (αν κανείς μπορεί να την αποκαλέσει ιστορία) παρουσιάζει μιαν αδύνατη, ετοιμοθάνατη μητέρα, ξαπλωμένη στο κρεβάτι σε μια απομονωμένη καλύβα, ενώ την περιποιείται ο γιος της. Οι δυο τους κουβεντιάζουν, μιλούν για τα όνειρα και τις προσδοκίες τους• κάποια στιγμή ο γιος τη σηκώνει στα χέρια του και τη μεταφέρει μέσα από λιβάδια σε ανοιχτό χώρο. Την άλλη μέρα ξαναβλέπουμε το γιο, τη φορά αυτή μόνο του, να κάνει τον ίδιο περίπατο. Τέλος.

Εκείνο που τελικά έχει σημασία στην ταινία είναι αυτά που συμβαίνουν ενδιάμεσα. Μέσα από εικόνες που μοιάζουν με πίνακες, όπου ο θεατής αφήνεται να περιφέρεται στις διάφορες πτυχές τους, στις διακλαδώσεις και στις μικρολεπτομέρειες εκείνες που, μαζί με τους σωστά επιλεγμένους (φυσικούς, αλλά και τεχνητούς) ήχους και τη μουσική, δημιουργούν ένα λυρισμό και μια ποίηση σπάνια στο συνηθισμένο κινηματογράφο. Συχνά οι εικόνες (φωτογραφημένες με αληθινή έμπνευση από τον Αλεξέι Φεντόροφ), με τους ειδικούς φακούς, τα φίλτρα, τους διάφορους χρωματισμούς, αλλά και το έντονο στιλιζάρισμά τους, αποκτούν μια ονειρική χροιά και μετατρέπονται σε εκπληκτικούς ιμπρεσιονιστικούς πίνακες. Πίνακες που σε μεταφέρουν σε έναν άλλο, διαφορετικό κόσμο, έναν κόσμο σπάνιο, στον οποίο αξίζει να αφήσετε τον εαυτό σας ελεύθερο από κάθε προκατάληψη να τον περιδιαβάσει και να τον απολαύσετε.

Αλεξάντερ Σοκούροφ

Αβυσσος η ψυχή του ανθρώπου και ο Ρώσος Αλεξάντερ Σοκούροφ μάς αποκαλύπτει έναν καθαρό κόσμο αισθημάτων με απόλυτη, ανιδιοτελή αγάπη και απέραντη θλίψη. Αυτόν της «Μητέρας και γιου» (Mother and son), την ημέρα του οριστικού χωρισμού τους με τον θάνατο της πρώτης. Όγδοη ταινία στην καριέρα του μοναχικού δημιουργού - παραγωγής '96 - που πρωτοπαρουσιάστηκε στο Φεστιβάλ Βερολίνου και έγινε αφορμή να μαθευτεί στη Δύση η ύπαρξη του «διαδόχου» του Αντρέι Ταρκόφσκι... Το πλατύ ελληνικό κοινό γνώρισε πέρυσι τον Αλεξάντερ Σοκούροφ με το πρωτοποριακό φιλμ του «Ρωσική κιβωτός» - θα προβάλλεται μαζί με το «Μητέρα και γιος» - που κόντρα σε όλες τις προβλέψεις όχι μόνο δεν πέρασε απαρατήρητο, αλλά κατάφερε να παίζεται επί μήνες στις ελληνικές οθόνες και να κόψει πάνω από 100.000 εισιτήρια! Να πούμε από την αρχή ότι το «Μητέρα και γιος» είναι για «προχωρημένους» σινεφίλ. Κι αυτό, όχι γιατί είναι δυσνόητο και δύσκολο στην ανάγνωσή του. Το αντίθετο, μάλιστα. Πρόκειται για ένα φιλμ σαν αποσβολωτικό κομμάτι δωματίου απίστευτης ηρεμίας και μοναξιάς. Ένα φιλμ για τον Θάνατο, την Αγάπη και την Χάρι. Ένα φιλμ σαν ουράνιο τόξο, πάνω στο οποίο διαγράφεται το μονοπάτι μέσω του οποίου μπορεί να επικοινωνήσουν οι άνθρωποι με το Θείο. Κάτι που πριν από 20 ή 30 χρόνια δεν ήταν τόσο ακατόρθωτο στον κινηματογράφο που «ψαχνόταν»... Σήμερα όμως, με την κυριαρχία τών φαστ-φουντ φιλμ, η παρακολούθηση ενός φιλμ σαν αυτό μοιάζει για τον σινεφίλ σαν... άθλος του Ηρακλή. Γιατί η «παγκοσμιοποίηση» του κινηματογράφου - βλέπε Χόλιγουντ - οδήγησε στην εξαφάνιση των αισθητικών και εκφραστικών αναζητήσεων. Αυτές, πλέον, περιορίζονται μόνο στην τεχνολογική τελειοποίηση του σινεμά, σαν να πρόκειται για το Διαδίκτυο ή τον υπολογιστή και όχι για τέχνη.

Ο θάνατος εισβάλλει στην απόλυτη και ανιδιοτελή αγάπη της «Μητέρας και - του - γιου» και ο Αλεξάντερ Σοκούροφ συνθέτει ένα φιλμ απέραντης και ερμητικά κλειστής θλίψης

«Γι' αυτό η ταινία του Σοκούροφ είναι μια μικρή "επαναστατική" πράξη στο τετριμμένο του καιρού μας. Οι αφετηρίες του βρίσκονται στη ζωγραφική και λογοτεχνική παράδοση του 19ου αίωνα - Γερμανοί και Ρώσοι ζωγράφοι, Τσέχωφ και Ντοστογιέφσκι. Κινείται σ' ένα μοναδικό κινηματογραφικό σύμπαν», επεμβαίνει η Αντιγόνη, η φίλη που βλέπουμε μαζί τις δημοσιογραφικές προβολές. Και μας θυμίζει τα λόγια του Ίνγκμαρ Μπέργκμαν για τον Σοκούροφ: «Το έργο του είναι απρόσμενα γοητευτικό και σπάει τους κανόνες σε κάθε επίπεδο». «Μια ταινία δεν είναι δυνατόν να γίνει ποτέ "αντανάκλαση της ζωής". Ένα φιλμ είναι κάτι άλλο, μια ειδική μορφή ζωής, που μπορεί να υπάρχει μεταξύ Θεού και ανθρώπων», έχει πει ο Σοκούροφ. Και το «Μητέρα και γιος» εκφράζει απόλυτα αυτή την άποψη. H αγάπη μεταξύ Μητέρας και Γιου ξεπερνά την συνηθισμένη αγάπη. H πρώτη γίνεται η μάνα-γη που πεθαίνει και ο δεύτερος ο καρπός της που θρηνεί την απώλειά της. Γι' αυτό και η φύση παίζει κυρίαρχο ρόλο στο φιλμ. Μια φύση που κλαίει και σε κάνει να ανατριχιάσεις με το μοιρολόι της. Σαν να παρακολουθείς τα Θεία Πάθη. Μόνο που στη θέση του Χριστού είναι η Παναγία!

Mother and Son
(Μητέρα Και Γιος)

Ο τελευταίος περίπατος μιας ηλικιωμένης, ετοιμοθάνατης μητέρας μαζί με το γιος της, σε μια απομονωμένη τοποθεσία της ρωσικής εξοχής.

Αν ο κινηματογράφος ήταν επιστήμη – στην προκειμένη περίπτωση η υποθετική αυτή πρόταση κρύβει μια μεγάλη δόση αλήθειας – ο Αλεξάντερ Σοκούροφ θα ήταν ένας από τους πιο ρηξικέλευθους ερευνητές της. Θεωρείται επίγονος του Αντρέι Ταρκόφσκι, στην πραγματικότητα όμως το αντισυμβατικό σινεμά του είναι πέρα και πάνω από αναφορές, επιρροές και «κανόνες». Τα επίμονα και επίπονα φιλμικά του «πειράματα» στοχεύουν στην εξέλιξη του κινηματογράφου από μια συνδυαστική μορφή τέχνης σε μια αυτόνομη και αυθύπαρκτη μορφή καλλιτεχνικής έκφρασης (ή και ζωής), στην ανακάλυψη ενός απόλυτα «καθαρού» σινεμά.

Φιλόδοξος οραματιστής ή ρομαντικός ουτοπιστής, ιδιοφυής πρωτοπόρος ή μεγαλομανής και μονολιθικός εστέτ; Μην βιαστείτε να απαντήσετε, ιδίως αν βασίζεστε μόνο στην εμπειρία της περυσινής «Ρωσικής Κιβωτού», του φιλμ που έκανε τον σκηνοθέτη ευρύτερα γνωστό στο δυτικό κοινό (και, με την ευκαιρία, επαναπροβάλλεται στις αίθουσες). Μπορεί ο μίνιμαλ κινηματογράφος του Σοκούροφ να αμφισβητεί όλες τις αφηγηματικές συμβάσεις δεν έχει όμως αναγάγει αυτήν την αμφισβήτηση σε αυτοσκοπό, δεν καινοτομεί απλά και μόνο για να προκαλέσει. Στο «Μητέρα και Γιος» δεν υπάρχει πλοκή, δεν υπάρχει, θα μπορούσε να πει κανείς, καν θέμα (η σχέση της ετοιμοθάνατης μητέρας με το γιο της παίρνει τις διαστάσεις ιερού συμβόλου) και οι ελάχιστοι διάλογοι λειτουργούν εμφατικά, ενέχοντας, όσο αντιφατικό κι αν ακούγεται, το ρόλο δραματικών παύσεων.

Η «κλασική» αφήγηση έχει αντικατασταθεί από τις εύγλωττες εικόνες του σκηνοθέτη. Υποβλητικά μονοπλάνα μοναδικής πλαστικότητας και αρμονίας (εικαστικά το φιλμ παραπέμπει στον γερμανικό ρομαντισμό του πρώτου μισού του δεκάτου ενάτου αιώνα και ιδιαίτερα στα έργα του τοπιογράφου Κάσπαρ Ντάβιντ Φρίντριχ) που σε συνδυασμό με την «υπνωτική» ηχητική μπάντα («λουπαρισμένοι» ambient ήχοι από κελαηδίσματα πουλιών, το θρόισμα των φύλλων, βροντές, το γάβγισμα ενός σκύλου κ. λπ.) διαστέλλουν το χρόνο και δημιουργούν τη δική τους, ονειρική πραγματικότητα. Ο Σοκούροφ καταργεί ακόμη και την ψευδαίσθηση των τριών διαστάσεων παραμορφώνοντας την εικόνα του με τη βοήθεια καθρεφτών και βαμμένων γυαλιών μπροστά στο φακό του, άλλωστε, σύμφωνα πάντα με τον ίδιο, μια ταινία δεν μπορεί ποτέ να γίνει «αντανάκλαση της ζωής».

Η δύναμη που εκπέμπει το σύνολο είναι καταλυτική, προϋποθέτει εντούτοις τη συναισθηματική συνενοχή του δέκτη για να εκδηλωθεί. Γιατί «δέκτη»; Γιατί το «Μητέρα και Γιος» δεν θέλει απέναντι του «θεατές» αλλά κοινωνούς ή, καλύτερα, συνοδοιπόρους. Δείτε το μόνο αν είστε αποφασισμένοι να ζήσετε την εμπειρία ενός τέτοιου ταξιδιού, παίρνοντας ως μοναδική σας αποσκευή το απαλλαγμένο από προκαταλήψεις βλέμμα σας. Γιατί, διαφορετικά, το πιθανότερο είναι ότι θα σας κουράσει...Οι προβολές της ταινίας θα «ανοίγουν» με το μικρού μήκους φιλμ της Στέλλας Καβαδάτου «Κρύο - Ζεστό», μια ευαίσθητη, όσο και ευρηματική, ματιά πάνω στον ανεξιχνίαστο γυναικείο ψυχισμό που είχε τιμηθεί με κρατική διάκριση ποιότητας το 2002.