Collateral - η διαδρομή

Collateral. ΗΠΑ, 2004. Σκηνοθεσία: Μάικλ Μαν. Σενάριο: Στιούαρτ Μπίτι. Ηθοποιοί: Τομ Κρουζ, Τζέιμι Φοξ, Χαβιέρ Μπαρντέμ, Τζέιντα Πίνκετ Σμιθ, Εμίλιο Ριβέρα, Ιρμα Π. Χολ. 120 λεπτά.

Η σχέση ανάμεσα σ' έναν εκτελεστή δολοφόνο κι έναν ταξιτζή, στη διάρκεια της δολοφονικής διαδρομής του πρώτου, σε μια εξαιρετική ταινία βουτηγμένη στη σκοτεινή ατμόσφαιρα του φιλμ νουάρ. Εξοχες ερμηνείες από τους Κρουζ και Φοξ.

 

Ο Μάικλ Μαν έχει, με ταινίες όπως «Ο ανθρωποκυνηγός», «Ενταση» και «The Insider», αποδείξει πως ξέρει να δίνει νέα πνοή στο αστυνομικό θρίλερ, ιδιαίτερα στο φιλμ νουάρ. Στη νέα του αυτή ταινία συνεχίζει με την ίδια έμπνευση και εκπληκτική εικαστική δύναμη την εξερεύνηση του χώρου του υποκόσμου και του εγκλήματος, φέρνοντας αντιμέτωπους, όπως με τον Πατσίνο και τον Ντε Νίρο στην «Ενταση», δύο διαμετρικά αντίθετους χαρακτήρες: τον Βίνσεντ, έναν επαγγελματία δολοφόνο, και τον Μαξ, ένα μαύρο ταξιτζή.

Ο Βίνσεντ έχει αναλάβει συμβόλαιο για να δολοφονήσει πέντε άτομα -μάρτυρες σε μια μεγάλη υπόθεση ναρκωτικών- σε μία νύχτα (διάστημα στο οποίο εκτυλίσσεται και ολόκληρη η ταινία) και ο Μαξ δέχεται να τον οδηγήσει στα διάφορα σημεία της «αποστολής» του στο Λος Αντζελες, παρασυρμένος από το δέλεαρ των 600 δολαρίων που του προσφέρει ο Βίνσεντ, χωρίς όμως αρχικά να ξέρει το σκοπό του εκτελεστή-πελάτη του. Οταν, μετά τον πρώτο φόνο, αντιλαμβάνεται σε τι έμπλεξε, θα προσπαθήσει να σταματήσει τις δολοφονίες, ο Βίνσεντ όμως τον απειλεί αναγκάζοντάς τον να τον ακολουθήσει στη δολοφονική διαδρομή του.

Ο Μαν σκιαγραφεί με λεπτομέρεια και σε βάθος τους χαρακτήρες των δύο αντρών: Από τη μια, του κομψά ντυμένου σαν γιάπι παρά σαν δολοφόνου Βίνσεντ, κυνικού εκτελεστή, που επιδιώκει την τελειότητα στις αποστολές του, κουρασμένου όμως από τη ζωή, που την αντιμετωπίζει με τη δική του, πρακτική φιλοσοφία, ρόλο που ερμηνεύει με μεθοδικότητα και δύναμη ο Τομ Κρουζ, κι από την άλλη του Μαξ, του ταξιτζή που ζει με το απραγματοποίητο όνειρο να αρχίσει δική του επιχείρηση ταξί, επιμένοντας πως η τωρινή δουλειά του είναι προσωρινή (προσωρινότητα όμως που, όπως ανακαλύπτει ο Βίνσεντ, κρατάει 12 χρόνια). Ομως ο Μαξ φοβάται για τη ζωή του όταν ανακαλύπτει το πραγματικό επάγγελμα του Βίνσεντ και κάποια στιγμή αναγκάζεται να πάρει θέση-ρόλο που ενσαρκώνει μ' εξαιρετική πειθώ ο Τζέιμι Φοξ.

Η ιστορία εκτυλίσσεται βασικά στο ταξί και στους δρόμους, με τον Μαν να κινεί τα πρόσωπά του σ' ένα αγνώριστο νυχτερινό Λος Αντζελες (όλες οι εξωτερικές σκηνές γυρίστηκαν με υπερσύγχρονη ψηφιακή κάμερα για να μεταφερθούν σε φιλμ), συχνά με την κάμερα στον ώμο, στοχεύοντας στη δημιουργία μιας σωστής, μαύρης ατμόσφαιρας, με τους φόνους να εναλλάσσονται με τις συζητήσεις των δύο πρωταγωνιστών του - συζητήσεις που οι εξαιρετικοί, ζωντανοί διάλογοι του Στιούαρτ Μπίτι κάνουν ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες. Παρά την πολυέξοδη παραγωγή που για άλλους σκηνοθέτες θα ήταν τροχοπέδη, ο Μαν κατάφερε να φτιάξει μια εντελώς προσωπική ταινία, δίνοντας στις σκηνές του μια άλλη χροιά που ξεπερνά το επίπεδο του απλού θρίλερ. Παράδειγμα, η σκηνή στο κλαμπ της τζαζ, με τον μουσικό να αφηγείται μια συνάντησή του με τον Μάιλς Ντέιβις πριν οδηγηθούμε σε πιστολίδι και φόνο, ή εκείνη με τον Βίνσεντ να αναγκάζει τον Μαξ να τον πάρει μαζί του όταν αυτός επισκέπτεται την άρρωστη μητέρα του (στο ρόλο η Ιρμα Π. Χολ, η απολαυστική γριούλα στο Ladykillers), σκηνές που ο Μαν χρησιμοποιεί για να μας αποκαλύψει πτυχές από το χαρακτήρα του Βίνσεντ. Εκτός από την ηθελημένα μουντή και με κόκκους νυχτερινή φωτογραφία των Ντίον Μπίμπι και Πολ Κάμερον, σημαντικό ρόλο στη δημιουργία της ατμόσφαιρας παίζει και η μουσική τζαζ από γνωστά αλλά και πρωτότυπα (του Τζέιμς Νιούτον Χάουορντ) κομμάτια, που συνοδεύει τους δύο πρωταγωνιστές στη νυχτερινή πορεία τους. Μια ταινία παρόμοια με την αυτοσχέδια μουσική της τζαζ, ένα είδος ελεγειακού session του Μάιλς Ντέιβις, που σε παρασύρει και σε μαγεύει με τη σκοτεινή, εξαίσια ομορφιά του.

Χορεύοντας με τον άρχοντα του τρόμου

«Collateral, η διαδρομή»: Επιτέλους, διά χειρός Μάικλ Μαν ο Τομ Κρουζ μέγιστος ηθοποιός!

 Αν με ρωτούσαν ποιος απ' όλους του σημερινούς «δράστες» είναι γνήσιος κληρονόμος του αρχιμάστορα Στάνλεϊ Κιούμπρικ, χωρίς δεύτερη σκέψη θα «φωτογράφιζα» τον Μάικλ Μαν! Όπως ο Κιούμπρικ, έτσι κι αυτός, μετατρέπει κάθε ιστορία σε χορογραφία. Όπως ο Κιούμπρικ, έτσι κι αυτός δεν διστάζει, αντιθέτως προκαλεί και με κάθε κινηματογραφικό «είδος»... μονομαχεί. Και τέλος, όπως ο Κιούμπρικ έτσι και ο Μαν. H άριστη, σχεδόν μαγική πραγμάτωση του στόχου του, επιτυγχάνεται διά της τελειομανίας και της τεχνικής. Με μια διαφορά απ' όλους τους εφετζήδες τεχνικούς. H δική του τεχνική διαθέτει IQ!

Ακούγεται εξωφρενικό αλλά είναι πέρα ώς πέρα αναμφισβήτητο και αληθινό. Προσέξτε την επαγωγική συνάρτηση των πραγμάτων. H ανάπτυξη της κινηματογραφικής βιομηχανίας στηρίχτηκε, θεμελιώθηκε και καθιερώθηκε μέσα από την ταυτόχρονη ανάπτυξη, σε βαθμό γιγαντισμού, της τεχνικής. Ο Κιούμπρικ το προέβλεψε και το εκμεταλλεύτηκε. Ο Μάικλ Μαν το επέκτεινε. Δηλαδή όποιος είναι απόλυτος άρχων της τεχνικής και διαθέτει υψηλό βαθμό ευφυΐας και κουλτούρας, εκείνος θα είναι και ο αρχηγός. Για να καταλάβετε, συγκρίνατε έναν οποιονδήποτε ανεγκέφαλο στρατηγό με τον Γκιάπ του Βιετνάμ. Ο πρώτος πατάει κουμπιά στα τυφλά. Ο δεύτερος, πριν πατήσει, θα σκεφτεί και όλα μα όλα θα τα επεξεργαστεί. Πιο απλά. Ο Τόνι Σκοτ («Man on fire») είναι το «τυφλό» όπλο του Χόλιγουντ. Ο Μάικλ Μαν το έξυπνο. Το παράδειγμα της τελευταίας νυχτερινής του περιπέτειας «Collateral, η διαδρομή» είναι τόσο μαγικό όσο (για άλλους λόγους) ένα δράμα δωματίου του Ίνγκμαρ Μπέργκμαν!

Πρώτο, Συμπύκνωση. Όπως και ο Μπέργκμαν («Κραυγές και ψίθυροι»). Συμπυκνωμένος ο χρόνος, συμπυκνωμένη η δράση, συμπυκνωμένος ο χώρος, συμπυκνωμένος ο ανθρώπινος παράγοντας. Δηλαδή ένας πληρωμένος, αδίστακτος killer (Τομ Κρουζ) καταφθάνει στο Λος Άντζελες για να «διεκπεραιώσει» συμβόλαιο πέντε σημαντικών μαρτύρων μέσα σε διάστημα ελάχιστων νυχτερινών ωρών. Προς τούτο, καβαλάει τυχαίο όχημα και με την απειλή του όπλου αναγκάζει τον δύσμοιρο τον ταξιτζή (Τζέιμι Φοξ) να τον ακολουθήσει. Πιο συγκεκριμένα: Ο Κρουζ είναι η συμπύκνωση του οργανωμένου εγκλήματος. H νύχτα είναι η συμπυκνωμένη χρονική διάσταση του παρακράτους. Ο ταξιτζής είναι η συμπυκνωμένη μονάδα του απλού X εργαζόμενου. Επομένως, όσα άφθονα και θορυβώδη χρειάζονται οι άλλοι (τα τυφλά όπλα που λέγαμε) για να σκηνοθετήσουν μια τυφλή action movie, ο Μαν τα «μασάει», τα αλέθει και μόνο τη θρεπτική πρωτεΐνη κρατάει. Ωραία;

Δεύτερο, Διαλεκτική. Κόντρα στη σχέση δολοφόνου-ταξιτζή. Κόντρα στη σχέση δολοφόνου-FBI και κόντρα στην σχέση Κρουζ-τύχης, απρόβλεπτου και μοίρας. Τρεις «κόντρες» επαγωγικά διαρθρωμένες. Πρώτη η πλέον ευανάγνωστη. Ο Τζέιμι Φοξ υποτάσσεται αλλά στη συνέχεια επηρεάζεται και σχεδόν εθίζεται στο έγκλημα. Λίγο ακόμα και θα τον βλέπαμε... killer. H δεύτερη, η λιγότερο ευανάγνωστη. H νύχτα είναι το φυσικό περιβάλλον του οργανωμένου εγκλήματος. H μέρα είναι του κράτους. Αμφότερα όμως είναι μέρη μιας ενότητας. Επομένως, κράτος-παρακράτος συγκοινωνούντα δοχεία. Και επομένως collateral (παράπλευρο, παράδρομος) δεν είναι ο Φοξ, όπως βιάστηκαν πολλοί να ερμηνεύσουν, αλλά ο Κρουζ, ο άρχοντας του τρόμου. Το κράτος είναι η λεωφόρος, το παρακράτος είναι.. collateral! Γι' αυτό ο Κρουζ κερδίζει τους μάγκες του FBI. Γι' αυτό οι μάγκες του FBI τα χάνουν, αφοπλίζονται και σκοτώνονται παίζοντας στο γήπεδο της νύχτας. H τρίτη κόντρα είναι και η πλέον αόρατη. Ο Κρουζ σκοτώνει ανενδοίαστα, θεαματικά, εξωφρενικά. Είναι άτρωτος; Ο ίδιος όχι, το σύστημα που υπηρετεί ναι. Επειδή λοιπόν εκλαμβάνει το υποκειμενικό ως αντικειμενικό, αρχίζει να παράγει τρόμο και ταυτοχρόνως να προκαλεί την τύχη του. Από το απρόβλεπτο θα το βρει! Ωραία;

Τρίτο, Μαγεία. H χορογραφία του Μάικλ Μαν οργανώνεται και εκτελείται ως εξής: Κλειδί της ρυθμολογίας είναι η συμπύκνωση του χρόνου. Ο θεατής αισθάνεται το τικ τακ του ρολογιού. Κλειδί της δραματουργίας είναι η ανάπτυξη των χαρακτήρων. Όσο η δράση κορυφώνεται, τόσο τα πρόσωπα αποκαλύπτονται. Και κλειδί της δράσης είναι τα πέντε συμβόλαια του Τομ Κρουζ. Με άλλα λόγια, συμπύκνωση, διαλεκτική και τεχνική (μαγεία) λειτουργούν τόσο αυτοκόλλητα και δημιουργικά, όπως αυτόματα και συνδυαστικά οι βαλβίδες μιας πολύστροφης μηχανής Ferrari. Ωραία;

Αν τώρα κοντά σε όλα αυτά προσθέσουμε τη μεταμόρφωση του Τομ Κρουζ σε πλήρη οντότητα αλλά και ταυτοχρόνως σε «όχημα» μεταφορικών εννοιών καθώς και τη νυχτερινή, μοναδική στα χρονικά, απεικόνιση του Λος Άντζελες, αλλά και την ανατριχιαστική γεωμετρία του μακελειού στο νάιτ κλαμπ, ε, τότε, η τελειότητα του σημερινού american cinema έχει ονοματεπώνυμο: Μάικλ Μαν. Ωραία; Τέλεια!

Ο «ταξιτζής» του 21ου αιώνα

Μια νυχτερινή «Διαδρομή» στους δρόμους του Λος Αντζελες δίνει την ευκαιρία για μια επιστροφή του αμερικανικού κινηματογράφου στη μεγάλη κλασική παράδοση, όπως σπάνια βλέπουμε τα τελευταία χρόνια, μέσα στην πληθώρα των ηλίθιων μπλοκμπάστερ, των διάφορων τεράτων και την επιδημία από κόμικς ήρωες.

 Παράλληλα, η «Διαδρομή» («Collateral») φέρνει για πρώτη φορά σε συνεργασία τον Μάικλ Μαν («Τελευταίος των Μοϊκανών», «Ενταση» «The Insider»), ξεχωριστό δημιουργό και κατ' εξοχήν «σκηνοθέτη των ανδρών», με τον Τομ Κρουζ, σούπερ σταρ στην ωριμότητά του.

 Ενας μαύρος ταξιτζής στην πόλη των αγγέλων θα βρεθεί στην υπηρεσία επαγγελματία εκτελεστή, αποφασισμένου να τιμήσει το συμβόλαιο πέντε δολοφονιών σε μια νύχτα.

 Ο Μαξ και ο Βίνσεντ, δύο άντρες αντιμέτωποι μια ολόκληρη νύχτα σε μια εφιαλτική κούρσα, όπου οι σταθμοί γίνονται για την τήρηση του «συμβολαίου», ενώ ανάμεσά τους περνούν και τα υποψήφια θύματα και οι αστυνομικοί που τους καταδιώκουν.

 Ο ταξιτζής, συνηθισμένος αρκετά, επαγγελματίας για χρόνια στη μεγαλούπολη, και ο Βίνσεντ, ιδιαίτερα ασυνήθιστος, δολοφόνος απόλυτα αφοσιωμένος στη δουλειά του, πέφτει απ' τον ουρανό μια νύχτα στην πόλη των αγγέλων για να ξεπαστρέψει τα θύματά του.

 Ενας Σαμουράι από τη μυθολογία του Ζαν Πιερ Μελβίλ, με έκδηλη την αποστροφή του για το Λος Αντζελες, αυτή την ανάλγητη μεγαλούπολη, όπου οι άνθρωποι πεθαίνουν χωρίς να τους πάρουν χαμπάρι οι διπλανοί τους.

 Ο Τομ Κρουζ, εκτελεστής, και ο Τζέιμι Φοξ, ταξιτζής, η ατέλειωτη διαδρομή που χαράζουν και γύρω η απέραντη έκταση της μεγαλούπολης, τα φώτα που λάμπουν, ο κόσμος που «κρύβουν» βάζουν φωτιά στην οθόνη, γίνονται ένας αληθινός πρωταγωνιστής στην ταινία.

 Ο Μάικλ Μαν εμπνέεται και δημιουργεί στο Λος Αντζελες, όπως ο Μάρτιν Σκορσέζε και ο Γούντι Αλεν, ο καθένας από τη δική του ματιά, γίνονται δημιουργοί της Νέας Υόρκης.

 Στα 61 ο Μάικλ Μαν, με ξεκίνημα το 1979 στην τηλεόραση και το 1981 στη μεγάλη οθόνη, στέκεται μακριά από τον θόρυβο και τα «οργανωμένα συμφέροντα», μπαίνει όμως στην ουσία των πραγμάτων, είναι σοβαρός σκηνοθέτης και γυρίζει λίγες αλλά μεγάλες ταινίες· μερικές ενοχλούν με το «πολιτικό» στίγμα...

 Από τον «Ανθρωποκυνηγό» (1986), πρώτη εκδοχή του «Χάνιμπαλ» και καλύτερη, τον «Κλέφτη» με τον Τζέιμς Κάαν, μέχρι τον πραγματικά αξέχαστο «Τελευταίο των Μοϊκανών» (Ντάνιελ Ντέι Λούις), τη συγκλονιστική αντιπαράθεση Ρόμπερτ ντε Νίρο - Αλ Πατσίνο στην «Ενταση» («Heat») και το «The Insider» (1999), δράμα χαρακτήρων που πρωτόφερε τον Ράσελ Κρόου στον χορό των Οσκαρ. Υποδύεται τον μεσόκοπο ήρωα που απολύεται από τη δουλειά του σε εταιρεία καπνοπαραγωγής γιατί... γνώριζε πολλά.

 Ο δολοφόνος του Λ.Α.

 Συνέχεια ήρθε το «Αλι», ο Κάσιους Κλέι ή Μοχάμεντ Αλι στο ρινγκ και την ίδια τη ζωή, με τους αντιπάλους του, τον πόλεμο, και την κυβέρνηση των ΗΠΑ... Μια μεγάλη ταινία με έναν ήρωα (ο Γουίλ Σμιθ στον καλύτερο ρόλο του), ο οποίος πετάει το αμερικανικό όνειρο στα σκουπίδια καθώς προβάλλει μέσα από τις κοινωνικές συγκρούσεις της εποχής του...

 Τομ Κρουζ 2004: 42 χρόνων, με εικοσάχρονη καριέρα, σούπερ σταρ, με χαμόγελο που σκίζει στον γυναικόκοσμο, ιδιαίτερα όταν φτιάχνει «κοκτέιλ», ή όταν πετάει στο «Τοπ Γκαν», για πρώτη φορά στην κινηματογραφική ιστορία του, δολοφόνος, αδίστακτος εκτελεστής... Ολα αυτά χάρη στη συνάντησή του με τον Μάικλ Μαν, ο οποίος κλείνει μια σειρά σκηνοθετών από το παρελθόν του σούπερ σταρ: από τον Σίντνεϊ Πόλακ στον Μάρτιν Σκορσέζε, τον Μπάρι Λέβινσον και τον Ολιβερ Στόουν, τον Στίβεν Σπίλμπεργκ και τον Στάνλεϊ Κιούμπρικ, μέχρι τον Μπράιαν ντε Πάλμα και τον Τζον Γου...

 Οι δύο τελευταίοι υπέγραψαν τις περιπέτειες του ήρωα Ιθαν Χαντ στις «Μυστικές αποστολές».

 Στο διάστημα των είκοσι και πλέον χρόνων, ο Τομ Κρουζ πέρασε σαν καλό παιδί, ένας αντιπροσωπευτικός ήρωας για το αμερικανικό όνειρο, πάντα αντιμέτωπος με το κακό, με ήσυχη τη συνείδησή του. Εφτασε μέχρι την Ιαπωνία του περασμένου αιώνα για τον «Σαμουράι» του Ρον Χάουαρντ, έναν «χάρτινο» ήρωα, όπως και γενικά χάρτινη είναι η τανία, όμως κάπου καιροφυλακτούσε ο Μάικλ Μαν, για να τον μετατρέψει έναν άλλον «Σαμουράι», έναν δολοφόνο με αγγελικό πρόσωπο, με ελαφρώς γκρίζα μαλλιά, ντυμένο με άψογο κοστούμι και σλόγκαν: «Από όλους τους κακούς, είναι ο καλύτερος...».

 ΥΓ. Ο Μάικλ Μαν δεν έχει συνήθως πρόσβαση στα Οσκαρ, όπως οι επιτήδειοι εμπορικοί κατασκευαστές. Η «Διαδρομή» δικαιώνει την αποστολή αυτής της μεγάλης ταινίας.

Οσο για τον Τομ Κρουζ, ανεπιτυχώς τρεις φορές υποψήφιος, με τον «εκτελεστή» του θα συναντήσει από τα μέλη της Ακαδημίας θέματα «ηθικής τάξεως». Πού πήγε, αλήθεια, το αμερικανικό όνειρο;