L' ora di religione/Il sorriso di mia madre. Ιταλία, 2002. Σκηνοθεσία-σενάριο: Μάρκο Μπελόκιο. Ηθοποιοί: Σέρτζιο Καστελίτο, Ζακλίν Λουστίγκ, Κάρα Κόντι, Αλμπέρτο Μοντίνι. 103 λεπτά.

Τα συμφέροντα και η υποκρισία που κρύβονται πίσω από τις προσπάθειες αγιοποίησης μιας γυναίκας, σε μια προκλητική, δοσμένη με ξεχωριστή έμπνευση ταινία.

Αν στο Φεστιβάλ Βερολίνου ο Κώστας Γαβράς εξόργισε το Βατικανό με την ταινία του «Αμήν», στο Φεστιβάλ Βενετίας ήταν η σειρά του Ιταλού σκηνοθέτη Μάρκο Μπελόκιο να εξοργίσει το Βατικανό με την ταινία του «Το χαμόγελο της μητέρας μου» (εναλλακτικός τίτλος της, «Η ώρα της θρησκείας»), που θεώρησε την ταινία «βλάσφημη». Κύριος στόχος της κριτικής του Μπελόκιο είναι βέβαια η Καθολική Εκκλησία, μέσα όμως απ' αυτήν μπορεί εύκολα ο θεατής να ανακαλύψει θέματα και στοιχεία που αναφέρονται στην υποκρισία και την εκμετάλλευση οποιασδήποτε θρησκείας.

Ο Ερνέστο Μπονταφουόκο (ένας εξαιρετικός Σέρτζιο Καστελίτο, που για το ρόλο του αυτόν κέρδισε την περασμένη βδομάδα το ευρωπαϊκό βραβείο ερμηνείας), ένας άθεος ζωγράφος, πρόσφατα χωρισμένος από τη γυναίκα του και μ' ένα μικρό γιο που τον λατρεύει, μαθαίνει ξαφνικά ότι η υπόλοιπη οικογένειά του έχει αρχίσει εδώ και χρόνια τη διαδικασία της αγιοποίησης της μητέρας του από το Βατικανό.

Ο Ερνέστο δέχεται την πρόσκληση του Βατικανού να «καταθέσει» γύρω από την υπόθεση της μητέρας του, που δολοφονήθηκε από τον ψυχωτικό αδερφό του και την οποία η υπόλοιπη οικογένεια παρουσιάζει να συγχώρεσε το δολοφόνο της πριν πεθάνει. Ο Ερνέστο όμως ξέρει ότι η μητέρα του δεν ήταν αγία, αντίθετα, όπως αναφέρει σε κάποια στιγμή, αυτή ήταν μια αμαθής και ηλίθια γυναίκα.

Με αφορμή την προσπάθεια αγιοποίησης της δολοφονημένης μητέρας, ο Μπελόκιο βρίσκει την ευκαιρία να παρουσιάσει τα προσωπικά και άλλα συμφέροντα που κρύβονται πίσω από μια τέτοια πράξη, αποκαλύπτοντάς μας τις μικρότητες, τις σκευωρίες και γενικότερα την υποκρισία που κυριαρχεί στην ίδια την Εκκλησία, η οποία προσπαθεί απελπισμένα, όσο και οι φανατικοί πιστοί της, να δημιουργήσει τους αναγκαίους αγίους. Από την πλευρά της οικογένειας του Ερνέστο, η αγιοποίηση αυτή παρουσιάζεται βασικά ως προσπάθειά της να μπορέσει να εξασφαλίσει μια καλύτερη θέση στην κοινωνία, είδος «ασφάλειας ζωής» γι' αυτούς αλλά και για το μικρό γιο του Ερνέστο, όπως αναφέρει σε κάποια στιγμή μια όχι ιδιαίτερα θρήσκα θεία.

Ο Μπελόκιο συνδυάζει σκηνές ρεαλιστικές με σκηνές συχνά σουρεαλιστικές, από τις οποίες δεν λείπει κι ένα διαβρωτικό χιούμορ. Ετσι, στο διαμέρισμά του, ο Ερνέστο συναντά μια μυστηριώδη, ελκυστική γυναίκα, η οποία υποτίθεται ότι είναι η δασκάλα των Θρησκευτικών του γιου του.

Ενώ, στη σκηνή της επίσκεψης του Ερνέστο στο σπίτι της θείας, παρακολουθούμε την εμπορική φωτογράφιση της «αγίας» μητέρας που ενώ τη μαχαιρώνει ένας άντρας αυτή τον κοιτάζει με βλέμμα συγχώρεσης κι ένα μυστηριώδες χαμόγελο, το χαμόγελο του τίτλου, αυτό που έχει κληρονομήσει ο Ερνέστο.

Χαμόγελο που νωρίτερα προκαλεί μια εντελώς παράλογη «μονομαχία» του Ερνέστο μ' έναν κόμη. Χαμόγελο μυστηριώδες του ίδιου του Μπελόκιο προς ένα κοινό που έχει πρόσφατα αρχίσει να αμφισβητεί τις πράξεις της Εκκλησίας.

Η ώρα της Αγίας Οικογένειας

Αν οι «9 Βασίλισσες» είναι η τσόχα, η μπλόφα και η τράπουλα της εβδομάδας, τότε το «L' ora di religione» - «Το χαμόγελο της μητέρας μου» - είναι η γλώσσα που βγάζουν οι μαθητές στο μάθημα των Θρησκευτικών. Περίπου ο αμετανόητος αναρχικός του Cinema Ιtaliano, ο Μάρκο Μπελόκιο, αντιστρέφει το δόγμα «πίστευε και μη ερεύνα» στην αθεϊκή διαπίστωση «όσο ερευνάς λιγότερο πιστεύεις».

Είπαμε. Την εποχή της απόλυτης ιδεολογικής λειψυδρίας, μόνο μερικά φωτεινά - καλλιτεχνικά - μυαλά μάς ραντίζουν με... άγιο ύδωρ. Ο Μπελόκιο εξακολουθεί να είναι ένα από αυτά. Δεν είναι ο καλύτερος, ο λαμπερότερος και ο πιο ευφάνταστος, αλλά ο αθεόφοβος είναι διαρκώς επί των επάλξεων και των προκλήσεων. Το στόρι της ταινίας του - για να καταλάβετε - είναι τόσο «βλάσφημο» για το Βατικανό και για όλες τις αξίες που στηρίζουν και συντηρούν την... αγιοσύνη της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας όσο θα ήταν για μας τους Ορθοδόξους η αποκάλυψη πως ο Χριστόδουλος ευλογεί θαύματα της Αγίας Αθανασίας του Αιγάλεω. Που θα πει η... εμπορευματοποίηση της αγιοσύνης.

Δηλαδή, το Βατικανό πρόκειται να αγιοποιήσει τη νεκρή μητέρα ενός άθεου καλλιτέχνη που δολοφονήθηκε από τον τρελό αδελφό του. Προς τούτο αρχίζουν έρευνες και ανακρίσεις για να διευκρινιστεί μια μικρή λεπτομέρεια. ʼραγε η νεκρή πρόλαβε να συγχωρέσει τον μητροκτόνο ή δολοφονήθηκε στον ύπνο της; Στην πρώτη περίπτωση αναγορεύεται... Αγία. Στη δεύτερη θα κάνει παρέα στα σκουλήκια.

Οι έρευνες φέρνουν στο προσκήνιο εφιάλτες από το παρελθόν. Και οι εφιάλτες αποκαθηλώνουν δύο μεγάλες αξίες: την οικογένεια και τη θρησκεία. Οι δύο βασικοί θεσμοί που ενοποιούν τα υποκείμενα μιας κοινωνίας. Η μάνα - ως αναπαραγωγική μήτρα αυτής της κοινωνίας - ήταν ένα ενοχλητικό... τίποτα. Και η θρησκεία είναι η υπέρτατη εξουσία. Μέσω της (αγίας) μητέρας εξαγοράζονται όνομα, φήμη και πλούτος. Μέσω του Θεού εξασφαλίζεται η ασυλία της Εκκλησίας. Με λίγα λόγια, η Αγία Οικογένεια.

Ο... θρασύτατος και βλάσφημος Μπελόκιο επιλέγει δύο δρόμους: του Κάφκα και του θρίλερ. Δηλαδή, το παράλογο και την αστυνομική έρευνα. Παράλογη είναι η αγιοποίηση μιας δύστυχης... χαζής γυναίκας και η σοβαρότητα με την οποία την προσεγγίζουν οι κληρικοί. Παραλογισμός ακόμα είναι η διατήρηση της πιο αραχνιασμένης παράδοσης. Έτσι το βλέπουμε εμείς απ' έξω. Κι όμως συμβαίνει δίπλα μας και το εκλαμβάνουμε ως απόλυτο φυσικό. Όλος αυτός ο παραλογισμός, όλος αυτός ο βιασμός της Λογικής, του αυτονόητου, του φυσικού και του ανθρώπινου μέτρου - λέει ο Μπελόκιο - πηγάζει από μια βαθιά ριζωμένη μεταφυσική πίστη και διατηρείται από τη διαρκή συνωμοσία της Εκκλησίας με την κοσμική εξουσία. Το αποτέλεσμα αυτής της συνωμοσίας είναι η λοβοτομή που προκαλείται στον εγκέφαλο, στην επιστήμη και την εξέλιξη του ανθρώπινου πολιτισμού.

Δύσκολο, δυσκοίλιο, αργό, επαναλαμβανόμενο, αλλά και ατμοσφαιρικό, μυστηριώδες, σουρεαλιστικό και ενίοτε απρόβλεπτο. Ίσως το πιο τολμηρό ιδεολογικό πόνημα που είδα τα τελευταία χρόνια με τη μορφή ενός θρίλερ. Και είναι ευτύχημα. Να βλέπεις έναν παλιό φίλο, έναν παλιό εν όπλοις αδελφό να αντιστέκεται όρθιος και να παραμένει πιστός και αφοσιωμένος στις ιδέες του. Συμφωνείς, διαφωνείς μαζί του... μπράβο του!