Το Πρόσωπο της Ομίχλης V tumane (In the Fog)

Γερμανί, Ολλανδία, Λευκορωσία, Ρωσία, Λετονία, 2012, Εγχρωμο Παραγωγή: Χάινο Ντέκερτ Σκηνοθεσία: Σεργκέι Λόζνιτσα Σενάριο: Σεργκέι Λόζνιτσα Φωτογραφία: Ολεγκ Μούτου Μοντάζ: Ντανιέλιους Κοκανάουσκις Πρωταγωνιστούν: Βλαντιμίρ Σβίρσκιυ, Βλάντισλαβ Αμπάσιν, Σεργκέι Κολέσοφ Διάρκεια: 127'

Από τις καλύτερες ταινίες του τελευταίου Φεστιβάλ Καννών, μια ιστορία για την τιμή και την προδοσία, την «αντίσταση» και την «επιβίωση».

Οταν οι Ρώσοι θέλουν, οι Ρώσοι πετυχαίνουν. Πριν από μία δεκαετία περίπου ο σκηνοθέτης Αντρέι Ζβάντζιτζεφ μάς κατέπληξε με την αριστουργηματική «Επιστροφή», μια ταινία που μας θύμισε ότι ο ρωσικός κινηματογράφος όχι μόνο υπάρχει ακόμη αλλά μπορεί να μεγαλουργήσει. Και σήμερα ένας άλλος σκηνοθέτης, ο Σεργκέι Λόζνιτσα, κάνει το ίδιο με «Το πρόσωπο της ομίχλης», μία από τις σημαντικότερες ταινίες της εφετινής.

Το φιλμ ανοίγει με ένα καταπληκτικό μονοπλάνο που περιγράφει στιγμές καταπίεσης Λευκορώσων από τους γερμανούς κατακτητές. Η σύνθεση του πλάνου είναι μεγαλειώδης, μια απίστευτη σύνθεση προσώπων και καταστάσεων που σε αιχμαλωτίζει στο κάθισμά σου. Φωνές στα μεγάφωνα αναφέρουν την αναγκαιότητα συμμαχίας των Ρώσων με τους Γερμανούς, κάποιοι πρόκειται να κρεμαστούν. Ενας σβέρκος «καθοδηγεί» τον φακό και, όπως θα δούμε, ο σβέρκος ανήκει στον έναν από τους τρεις βασικούς ήρωες της σύνθετης αυτής ταινίας που έχει τη δομή θεατρικών πράξεων ενώ συνδυάζει την ιστορία τριών ανδρών εν καιρώ πολέμου.

Στα πρόσωπα αυτών των τριών ανδρών αποτυπώνονται τρία διαφορετικά πρόσωπα του πολέμου. Το ένα ανήκει στον αμέτοχο, τον ανένταχτο, αυτόν που προσπαθεί να επιβιώσει περνώντας απαρατήρητος και ο οποίος, όμως, υπό τις κατάλληλες συνθήκες, μπορεί να αναδειχθεί σε ήρωα, ακόμη και άγιο (Βλαντίμιρ Σβιρσκίι). Το δεύτερο είναι το πρόσωπο του αφοσιωμένου αγωνιστή που σχεδόν μοιραία είναι καταδικασμένος να σκοτωθεί (Βλάντισλαβ Αμπασίν). Και το τρίτο είναι το πρόσωπο του ασπόνδυλου ανθρώπου παντός καιρού, ο οποίος ανά πάσα στιγμή μπορεί να αλλάξει στρατόπεδο για να επιβιώσει (Σεργκέι Κολέσοφ).

Το πώς αυτά τα τρία πρόσωπα συνδυάζονται σε μια κοινή ιστορία είναι κάτι που δεν μπορεί να περιγραφεί παρά μόνο να ιδωθεί. Ο τρόπος με τον οποίο ο Λόζνιτσα συνδυάζει τις ιστορίες και ο τρόπος με τον οποίο τις κινηματογραφεί αγγίζουν την τελειότητα, γεγονός στο οποίο συμβάλλουν οι τρεις ηθοποιοί και η «ταρκοφσκική» διεύθυνση φωτογραφίας του Ολεγκ Μούτου.

Το σπουδαίο επίτευγμα όμως του Λόζνιτσα είναι ότι μέσα από την ιστορία αυτών των τριών ρώσων πολεμιστών έφτιαξε μια ταινία που σβήνει τη διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στον ηρωισμό και στην προδοσία, ανάμεσα στην έχθρα και στη φιλία και υποκλίνεται ταπεινά στο μυστήριο, στην περιπλοκότητα αλλά και στο σκοτάδι της ανθρώπινης φύσης.

ΔΗΛΩΣΗ ΣΚΗΝΟΘΕΤΗ

Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος. Δυτικά σύνορα της ΕΣΣΔ. Δύο αντάρτες είναι καθοδόν να σκοτώσουν έναν πολίτη. Είναι σε αποστολή. Οι σύντροφοι τους, οι μαχητές της αντίστασης έχουν αποφασίσει ότι πρόκειται για προδότη. Οι προδότες πεθαίνουν. Έτσι ξεκινάει η ιστορία. Ο πολίτης, καταδικασμένος σε θάνατο, είναι ένας τίμιος άνθρωπος. Βρέθηκε στη θέση αυτή λόγω ατυχών συνθηκών, αλλά είναι ανίκανος να αποδείξει την αθωότητα του. Η ιστορία λήγει τραγικά για όλους τους πρωταγωνιστές. Υπάρχουν καταστάσεις που είναι αδιέξοδες, που δεν έχουν λύση, που φτάνουν εκεί απλά επειδή έχει καταρρεύσει η κατανόηση∙ επειδή η σειρά των γεγονότων αψηφά κάθε λογική και δεν υπάρχει χώρος πια για διάλογο. Αυτή είναι μια τέτοια περίπτωση. Ο πρωταγωνιστής συνειδητοποιεί σταδιακά ότι είναι καταδικασμένος. Είναι πλέον ικανός να δει την πραγματική κατάσταση των πραγμάτων. Αυτή είναι η πλοκή της ιστορίας. Υπάρχουν τρεις αναδρομές στην ταινία. Τρία επεισόδια από τις ζωές των πρωταγωνιστών- του Συσένια, του απλού πολίτη, και των δύο ανταρτών που έρχονται για να τον σκοτώσουν. Κάθε αναδρομή αποκαλύπτει το χαρακτήρα του καθενός, και μας βοηθά να κατανοήσουμε πως βρέθηκε ο καθένας από αυτούς μπλεγμένος σε αυτή την κατάσταση. Η δομή της ταινίας έχει ως εξής: πρώτη σκηνή – ανάπτυξη- αναδρομή- ανάπτυξη- ανδρομή- ανάπτυξη- αναδρομή- ανάπτυξη- φινάλε. Η γραμμική δομή, με περιστασιακές παρεκβάσεις στο χρόνο, μας επιτρέπει να βλέπουμε τα γεγονότα από απόσταση και σε προοπτική χρόνου. Αποκαλύπτει τη λογική πίσω από τα γεγονότα και επιδεικνύει τα αίτια των φαινομενικά τυχαίων συνθηκών. Οι χαρακτήρες των τριών πρωταγωνιστών μπορούν κατά προσέγγιση να να οριστούν ως εξής: ένας Άγιος – ένας Άντρας που αμφισβητεί- ένας Κακός. Συσένυα. Η εμφάνιση του δίνει την εντύπωση ενός ευκολόπιστου και αφελούς ανθρώπου. Στην πραγματικότητα, είναι ένας συναισθηματικά έξυπνος άντρας, πολύ ηθικός, ένας άνθρωπος που οι πράξεις του συνάδουν των ιδεών του. Μπούροφ. Κατέληξε σε κατασκήνωση ανταρτών, επειδή τον κακομεταχειριζόταν ο γείτονας του, και δε μπορούσε να χειριστεί το αίσθημα του εξευτελισμού και την επιθυμία για εκδίκηση. Είναι ισχυρογνώμων και παθιασμένος, αλλά ταυτόχρονα προσπαθεί να βρει μια δικαιολογία για τις πράξεις του. Βόιτικ. Είναι ο τυπικός εκπρόσωπος του «νέου σοβιετικού σχηματισμού» - αναξιοπρεπής, δειλός, αδιάφορος. Είναι ικανός να σκοτώσει κάποιον χωρίς να το σκεφτεί καν. Το μόνο που τον απασχολεί είναι η δική του ασφάλεια και η τροφή του. Όσον αφορά εκείνον, ο υπόλοιπος κόσμος είναι απλά ένα εμπόδιο ανάμεσα σε εκείνον και τους προσωπικούς του στόχους. Ενώ ο Συσένια και ο Μπούροφ προσπαθούν να καταλάβουν τι συμβαίνει γύρω τους, και να αμφισβητούν τις πράξεις τους, ενώ ο Βόιτικ ασχολείται μόνο με την επιβίωση του, και ο κόσμος γύρω του υπάρχει μόνο για να εξυπηρετεί τους προσωπικούς του σκοπούς. Ενώ ο Μπούροφ και ο Βόιτικ ήρθαν απλά για να σκοτώσουν το Συσένια (δεν έχει μεγάλη σημασία εάν ο Μπούροφ αμφισβητεί την ορθότητα της πράξης του), ο Συσένια δεν είναι ικανός για φόνο, αλλά ούτε και να ρισκάρει τις ζωές των κοντινών του ανθρώπων. Μπορεί απλά να ζητήσει κατανόηση και συμπάθεια όταν η λογική χάσει τη δύναμη της. Η ειρωνία στη θέση του Συσένια βρίσκεται στο γεγονός ότι δεν κατανοεί πλήρως την πραγματική θέση των πραγμάτων: τον άφησε η Γκεστάπο μόνο ως «δόλωμα», για να βγουν οι αντάρτες από το κρησφύγετο τους. Υπάρχει μια σύγκρουση χαρακτήρων σε αυτή την ιστορία. Από ιστορική σκοπιά, θα έλεγε κανείς ότι χαρακτήρες όπως του Βόιτικ, επιβιώνανε και διαιωνίζονταν, ενώ χαρακτήρες όπως του Συσένια ήταν υπό εξαφάνιση. Αυτοί είναι οι καρποί της κοινωνικής επιλογής. Σε αφηγηματικό επίπεδο, η ταινία αφηγείται γεγονότα του χειμώνα του 1942. Γιατί επέλεξα να κάνω μια ταινία για το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο; Για πολύ συγκεκριμένους λόγους, οι καλλιτέχνες εκείνη την περίοδο είχαν πολύ περιορισμένη δυνατότητα να μελετήσουν τα γεγονότα της περιόδου. Ωστόσο, αυτό πρέπει να γίνει και να αναλυθούν. Το θεωρώ καθήκον μου να κοιτάζω πίσω και –με τον τρόπο αυτό- και στο μέλλον. Σεργκέι Λόζνιτσα

ΒΑΣΙΛΙ ΜΠΙΚΟΦ (1924 – 2003) διακεκριμένος Λευκορώσσος συγγραφέας και κοινωνικός ακτιβιστής. Γεννημένος στο χωριό Μπύτσκι της Λευκορωσίας, από φτωχή οικογένεια. Σπούδασε γλυπτική στη Σχολή Καλών Τεχνών του Βίντεμπσκ. Εγκατέλειψε τις σπουδές το 1940, όταν η κυβέρνηση απέσυρε τις επιχορηγήσεις. Το 1942, συντάχθηκε με το στρατό, και στάλθηκε στα σύνορα. Τραυματίστηκε σοβαρά το 1943 σε μια στρατιωτική επιχείρηση, και θεωρήθηκε νεκρός. Η εμεπιρία του αυτή αποτυπώθηκε αργότερα στο μυθιστόρημα του "The dead don’t feel pain" (1965). Εγκατέλειψε το στρατό το 1947. Ξεκίνησε την καριέρα του ως συγγραφέας, δουλεύοντας για μια εφημερίδα στο Γκρόντνο. Στις αρχές της δεκαετίας του ’60 ξεκίνησε να γράφει μικρές ιστορίες και μυθιστορήματα. Το 1962 δημοσίευσε το "Third rocket", που τον καθιέρωσε σε ολόκληρη τη Σοβιετική Ένωση. Αργότερα, εδραίωσε τη φήμη του ως διακεκριμένος συγγραφέας με τα "Alpine ballad" (1963), "Sotnikov" (1970), "Hold out till dawn" (1972). Το κύριο θέμα στη γραφή του ήταν πάντα ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος και η τραυματική επίδραση στον άνθρωπο. «Μιλώ εκ μέρους της νεκρής γενιάς», λέει ο ίδιος για τον εαυτό του. Το 1997, μετανάστευσε από τη Λευκορωσία, και επέστρεψε ένα μήνα πριν το θάνατο του, το Μάιο του 2003.

"IN THE FOG" (1987)

Το μυθιστόρημα διαδραματίζεται στη Λευκορωσία που βρισκόταν ύπο ναζιστική κατοχή. Ο πρωταγωνιστής, άδικα κατηγορούμενος βρίσκεται αντιμέτωπος με ένα ηθικό δίλημμα. "… όλα έχουν ένα νόημα και λόγους ύπαρξης. Η ανθρώπινη δύναμη είναι πάντα περιορισμένη. Οι άνθρωποι αυτοί, αντάρτες και πατριώτες έχουν χαθεί, γιατί να ελπίζουν σε καλύτερη μοίρα; Ο Συσένια βρισκόταν με τους δύο αντάρτες όταν πέθαναν, και ίσως μόνο γι’ αυτό να αξίζει έναν παρόμοιο θάνατο. Ας τον συγχωρέσουν οι άλλοι. Πάντα ήταν καλό πατέρας και στοργικός σλυζυγος, αλλά ο πόλεμος τον κυρίευσε. Μόνο ο θεός ξέρει πόσο τους αγαπούσε και πόσο πάλεψε να τους σώσει. Ίσως να ήταν όλα διαφορετικά αν δεν έτρεφε τόση αγάπη γι’αυτούς." (Βασίλι Μπίκοφ, "IN THE FOG"). Ο Σεργκέι Λοζνίτσα γεννήθηκε το 1964 στο Μπαρανοβίτσι της Λευκορωσίας. Μεγάλωσε στο Κίεβο, κι αποφοίτησε από το Πολυτεχνείο με πτυχίο Εφαρμοσμένων Μαθηματικών. Έως το 1991 εργαζόταν σε ερευνητικό τμήμα τεχνητής νοημοσύνης. Παράλληλα εργαζόταν ως μεταφραστής από τα Ιαπωνικά. Το 1997 αποφοίτησε από το Κρατικό Ινστιτούτο Κινηματογράφου της Ρωσίας, κι έχει σκηνοθετήσει έκτοτε 11 ντοκιμαντέρ.έχει αποσπάσει αμέτρητα βραβεία σε διεθνή φεστιβάλ, όπως των Κάρλοβυ Βάρυ, Λίπζιγκ, Όμπερχάουζεν, Τορόντο, Μαδρίτη, Ιερουσαλήμ και Σαιντ Πίτεσμπεργκ. Η ταινία του "Blockade" (2005) είναι μοντάζ αρχειακού υλικού του πολιορκημένου Λένινγκραντ. Το ντεμπούτο του "MY JOY" έκανε πρεμιέρα το 2010, στο Επίσημο Διαγωνιστικό του φεστιβάλ Καννών, κι έκτοτε έχει αποσπάσει αμέτρητα βραβεία.