Η πτώση

Downfall/Der Untergang. Γερμανία, 2004. Σκηνοθεσία: Ολιβερ Χίρσμπιγκελ. Σενάριο: Μπερντ Αϊχινγκερ. Ηθοποιοί: Μπρούνο Γκανζ, Αλεξάντρα Μαρία Λάρα, Κορίνα Χάρφουχ, Ούλριχ Μάτες, Τζουλιάνε Κόλερ, Ούλριχ Νέτεν. 155 λεπτά.

Αρκετά αποκαλυπτικό πορτρέτο ενός άρρωστου, εκτός πραγματικότητας, Χίτλερ στη διάρκεια των τελευταίων ημερών του πριν την αυτοκτονία του στο μπούνκερ του Βερολίνου.

Δεν είναι η πρώτη φορά που η ζωή του Χίτλερ -και ιδιαίτερα οι τελευταίες μέρες του- μεταφέρεται στην οθόνη. Ξεκινώντας από την ταινία «Οι τελευταίες στιγμές του Χίτλερ» του Παμπστ (1955), περνώντας από το μνημειώδες «Χίτλερ -μια ταινία από τη Γερμανία» του Χανς-Γιόργκεν Ζίμπεργμπεργκ και φτάνοντας ώς το «Μολώχ» του Ρώσου Αλεξάντερ Σοκούροφ κι αυτή την «Πτώση» του Γερμανού Ολιβερ Χίρσμπιγκελ που προβάλλεται αυτή τη βδομάδα.

Αφετηρία για τον Χίρσμπιγκελ ήταν ένα καλογραμμένο, ιστορικά πιστό, σενάριο του Μπερντ Αϊχινγκερ, βασισμένο σε δυο βιβλία («Στο μπούνκερ του Χίτλερ» του Γιοκίμ Φεστ και «Bis zur letzten Stunde» των Τράουντλ Γιούνγκε και Μελίσα Μούλερ). Αποτέλεσμα, μια κλειστοφοβική, αρκετά αποκαλυπτική ταινία, που εκτυλίσσεται σχεδόν αποκλειστικά στο μπούνκερ του Χίτλερ στις τελευταίες μέρες του Τρίτου Ράιχ. Ενώ ο Κόκκινος Στρατός προχωρούσε κιόλας στο Βερολίνο και τα τελευταία απομεινάρια των χιτλερικών στρατευμάτων υποχωρούσαν αφήνοντας πίσω τους χιλιάδες νεκρούς, ο Χίτλερ, οι στρατηγοί του και η στενή συνοδεία τους, μαζί και η Εύα Μπράουν και η γραμματέας του φίρερ, Τράουντλ Γιούνγκε (είχαμε δει την ίδια πέρσι στο ιδιαίτερα αποκαλυπτικό ντοκιμαντέρ, «Η γραμματέας του Χίτλερ»), με την άφιξη της οποίας ξεκινά και η ταινία, βρίσκονται κλεισμένοι στο μπούνκερ, προσπαθώντας ν' αποφασίσουν για τις επόμενες κινήσεις τους. Ενας εκτός πραγματικότητας Χίτλερ πιστεύει ακόμη πως τα διαλυμένα του στρατεύματα θα κατορθώσουν να αλλάξουν την πορεία των γεγονότων και να τον σώσουν παρ' όλο που οι στρατηγοί του προσπαθούν να τον πείσουν ότι όλα έχουν χαθεί.

Ο σκηνοθέτης σκιαγραφεί έναν ανθρώπινο Χίτλερ που δεν μοιάζει με τον εντελώς παρανοϊκό Χίτλερ που συνήθως μας παρουσιάζει ο κινηματογράφος· ένα Χίτλερ κουρασμένο, νευρικό, στα πρόθυρα της Πάρκινσον, άλλοτε σκυμμένο πάνω από χάρτες να προετοιμάζει -όπως πιστεύει- τη θριαμβευτική επιστροφή του, άλλοτε καλό, να συμπεριφέρεται ευγενικά στους γύρω του, κι άλλοτε οργισμένο, να διατάζει την εκτέλεση συνεργατών που θεωρεί προδότες, χάνοντας σταδιακά τον έλεγχό του με την πραγματικότητα, κάποια στιγμή επιμένοντας πως, ακόμη κι αν ηττηθεί, οι Γερμανοί δεν πρέπει να σωθούν αλλά ν' ακολουθήσουν την τύχη τους. Πορτρέτο που ο ελβετικής καταγωγής Γερμανός ηθοποιός Μπρούνο Γκανζ ερμηνεύει με ξεχωριστή δύναμη, καταφέρνοντας να δώσει με την παραμικρή λεπτομέρεια τις διάφορες πτυχές του χαρακτήρα του Χίτλερ -ο ίδιος δείχνει να μελέτησε με ιδιαίτερη προσοχή, από διάφορα επίκαιρα, τη συμπεριφορά και τις κινήσεις του δικτάτορα.

 Ενδιάμεσα βλέπουμε σκηνές από την αληθινή κατάσταση στους δρόμους του Βερολίνου, με παιδιά να πεθαίνουν, τους στρατιώτες να βρίσκονται σε πανικό, ενώ, προς το φινάλε, σε μερικές σύντομες σκηνές έξω από το μπούνκερ, παρακολουθούμε έναν έμπιστο του Χίτλερ να καίει πρώτα τα πτώματα του δικτάτορα και της Εύας Μπράουν -σύμφωνα με απαίτησή τους- και αργότερα εκείνα του Γκέμπελς και της γυναίκας του.

 Η ταινία του Χίρσμπιγκελ είναι μια πιστή, συχνά συγκλονιστική, αναπαράσταση της πτώσης του Χίτλερ, που παρακολουθείται με εξαιρετικό ενδιαφέρον από την αρχή ώς το τέλος, παρά τη μεγάλη της διάρκεια, και που συνδυάζει το γενικότερο δράμα μιας Γερμανίας που καταρρέει με το καθημερινό δράμα των τελευταίων ημερών του δικτάτορα· δράμα -πρέπει να πω- που οι εικόνες του αγγίζουν το σουρεαλισμό. Ορισμένοι, ιδιαίτερα στη Γερμανία, θεώρησαν πως το πορτρέτο του Χίτλερ, όπως το παρουσιάζει η ταινία, παραείναι ανθρώπινο. Αυτό όμως δεν κάνει τον Χίτλερ λιγότερο τέρας, κι ο Χίρσμπιγκελ δεν παραλείπει να το παρουσιάσει, καταγράφοντας με χρώματα έντονα την παράνοια και τις μανίες του, αποτέλεσμα των απάνθρωπων θεωριών του, που κατάφεραν να μετατρέψουν ένα ολόκληρο έθνος σε θιασώτες του ρατσισμού, της ξενοφοβίας και του εθνικισμού. Στοιχεία που δυστυχώς εξακολουθούν να υπάρχουν και να απλώνονται επικίνδυνα στις σύγχρονες κοινωνίες μας.

 Tο Bερολίνο... Άουσβιτς της αρίας φυλής

 Mπήκα προκατειλημμένος να δω έναν εξανθρωπισμένο Xίτλερ και βγήκα αποσβολωμένος από την επιβλητικότητα της χιτλερικής κρεατομηχανής. H κόλαση του Άουσβιτς μεταφερμένη στο κέντρο και στα έγκατα της Γερμανίας!

 «Να συνθηκολογήσουμε, να σώσουμε το Βερολίνο από την καταστροφή» εκλιπαρούσε ένας βαθμοφόρος, ο μοναδικός σώφρων από το τρελοκομείο της συμμορίας τεράτων. Τίποτα εκείνοι. «Δεν θα χύσω μισό δάκρυ. Τους αξίζει τέτοια τύχη» απαντά ο Αδόλφος, ο αρχιτελετάρχης της καταστροφής. Περίπου σαν να λέει «έπειτα από μένα, γαία πυρί μειχθήτω». Να τους πάρει στον τάφο του. Να σβήσει τη Γερμανία από την υδρόγειο. Να εξαφανίσει κάθε ίχνος αρίας φυλής. Τρομερό!

 «H πτώση» του Γερμανού Όλιβερ Χίρσμπιγκελ ξεπερνάει κάθε ανάλογο κινηματογραφικό προηγούμενο. Ο αριθμός των θυμάτων της παράνοιας που είχε απλωθεί πάνω από το Βερολίνο εκείνες τις τελευταίες ημέρες του Απριλίου του 1945 ξεπερνάει τους νεκρούς από τις επιδημίες που ενέσκηψαν στη Γηραιά Ήπειρο τον Μεσαίωνα. Ο φανατισμός, η ιδεοληψία και το παραλήρημα της αυτιστικής εξουσίας του Γ' Ράιχ ξεπερνούν όλα τα ρεκόρ του... Σατανά! H αναπαράσταση αυτής της κολασμένης σελίδας της πρόσφατης Ιστορίας ξεπερνάει την κινηματογραφική κριτική. Ειλικρινά, παραδίδομαι!

H γεωγραφία του καταρρέοντος Βερολίνου παραπέμπει ευθέως στη Βίβλο. Όλα τα ακραία ιστορικά γεγονότα καταλήγουν στο τέλος να αντιγράφουν τη βιβλική καταστροφή. Όπως ο Χάρος, έτσι και Χίτλερ. Εγκατεστημένος στα έγκατα, στο υπέδαφος της πρωτεύουσας του «Σύμπαντος», δηλαδή της Γερμανίας. Υπογείως, κάτω από τον Άνθρωπο και την Ιστορία. Τα σκουλήκια να ροκανίζουν αδιαλείπτως «ζωντανή» σάρκα, ζωντανών πλασμάτων. Φανταστείτε το καταφύγιο του Αδόλφου σαν το κουκούλι του Άλιεν, σαν την κάσα του Δράκουλα. H μεταφυσική δαιμονολογία συναντάει την πραγματική, τη μέγιστη ανατριχίλα. Σ' αυτές τις περιπτώσεις ο συμβολισμός μοιάζει με ταφόπλακα πάνω στο μνήμα της ανθρωπότητας.

 Οι Ρώσοι, δύο βήματα από το κουκούλι. Σα να λέμε οι «δικαστές» στην Πλατεία Συντάγματος για να επιδώσουν την τελική ετυμηγορία της Ιστορίας. Στη Βουλή, κάτω από τη Βουλή, το τέρας και η συμμορία. Τόσο κοντά, αλλά ταυτόχρονα τόσο μακριά. Όλοι οι δρόμοι κλειστοί. Όλες οι μεραρχίες αποδεκατισμένες. H λογική, ακόμα και η κοινή, ανθρώπινη παραφροσύνη, σ' ένα πράγμα σε οδηγεί. Παράδοση άνευ όρων. Ώστε τουλάχιστον να σωθούν χιλιάδες της αρίας φυλής. Να διατηρηθούν τα «αρχαία» μνημεία του δικού τους πολιτισμού. Τίποτα ο αρχηγός. Σε τούτο το κρίσιμο σημείο, αποκαλύπτεται το μεγαλείο αυτής της τερατώδους στιγμής της αλήθειας. Ο Φύρερ, η ζωντανή ενσάρκωση μιας γνωστής ταυτολογίας. Αυτός είναι το κράτος, αυτός και η Γερμανία. Αφού θα πεθάνει αυτός, ε, τότε, ας πάρει μαζί του στον τάφο όλη τη Γερμανία. Ύψιστος, πρωτοφανής, αξεπέραστος αυτισμός!

Έτσι, το Βερολίνο με όλη την κινητή και ακίνητη περιουσία του, όμηρος του Αδόλφου. Απ' αυτό το σημείο και μετά, τα γεγονότα ξεπερνούν την Ιστορία και μετατρέπονται σε σκηνές από το θρίλερ τρόμου του Τζορτζ Ρομέρο «H νύχτα των ζωντανών νεκρών». Τα ζόμπι του Αδόλφου εξέρχονται από το κουκούλι του Άλιεν και καταδιώκουν για να καταβροχθίσουν ζωντανή γερμανική σάρκα. Έτσι ακριβώς. Όποιος αρνιέται να ντουφεκίσει Ρώσους εκτελείται επί τόπου. Ακόμα και μικρά παιδιά. Το μεγάλο μακελειό. Αχόρταγη κρεατομηχανή, απύθμενο στομάχι. Να γίνουν όλοι και όλα οδοντογλυφίδες για τα σαγόνια του καρχαρία!

Ο Χίρσμπιγκελ με... μικροβιολογικό ρεαλισμό περιγράφει καταστάσεις που ξεπερνούν κάθε νοσηρή φαντασία. Οι πράξεις και όχι οι ρόλοι είναι που χαρακτηρίζουν τους «ηθοποιούς». Ο Χίτλερ (Μπρούνο Γκανς) δεν είναι καρικατούρα, αλλά πλάσμα με σάρκα και οστά. Μα, έτσι δεν ήταν; Από τη μια, να γονατίζει μπροστά στον ηρωισμό μικρών, δεκάχρονων, παιδιών (!) και από την άλλη, μέσα σε απίστευτες εκρήξεις υστερίας, να μετατρέπει όλη τη χώρα σε γιγαντιαίο νεκροταφείο. Ευγενής στην τελετουργία, κανίβαλος στην Ιστορία. Λένε ότι ποτέ δεν θα μάθουμε ακριβώς την σύσταση της ψυχοσύνθεσής του. E και; Με την «Πτώση» μαθαίνουμε τι έκανε στο σπίτι, στην οικογένεια και την πατρίδα του. Δεν είναι αρκετό;