Ιράν, 2006. Σκηνοθεσία: Τζαφάρ Παναχί. Σενάριο: Τζαφάρ Παναχί, Σαντμέρ Ράστιν. Ηθοποιοί: Σίμα Μομπάρακ Σάχι, Σαφάρ Σαμαντάρ, Σαγεστέχ Ιρανί, Ιντα Σαντέγκι. 88 λεπτά.

Η θλιβερή κατάσταση της γυναίκας στο σύγχρονο Ιράν μέσα από την ιστορία μιας ομάδας νεαρών κοριτσιών που αναγκάζονται να μεταμφιεστούν σε αγόρια για να μπορέσουν να παρακολουθήσουν στο στάδιο έναν ποδοσφαιρικό αγώνα, σε μια ταινία δοσμένη με αμεσότητα, ειλικρίνεια, χιούμορ και μ' ένα στιλ πολύ κοντά σ' εκείνο του ντοκιμαντέρ.

Μια ακόμη ιστορία γύρω από την κατάσταση της γυναίκας στο σύγχρονο Ιράν παρουσιάζει στη νέα του ταινία «Offside» (Αργυρή Αρκτος στο φετινό Φεστιβάλ Βερολίνου) ο Ιρανός σκηνοθέτης Τζαφάρ Παναχί, δημιουργός των σημαντικών ταινιών «Ο καθρέφτης», «Ο κύκλος» (Χρυσό Λιοντάρι στο Φεστιβάλ Βενετίας του 2000) και «Κόκκινο χρυσάφι». Με φόντο τον ποδοσφαιρικό αγώνα ανάμεσα στο Ιράν και το Μπαχρέιν για συμμετοχή στο Παγκόσμιο Πρωτάθλημα του 2006, ο Παναχί αφηγείται την ιστορία ενός κοριτσιού που μεταμφιέζεται σε αγόρι για να μπορέσει να μπει στο στάδιο, όπου απαγορεύεται η είσοδος γυναικών, και να παρακολουθήσει τον αγώνα. Εκεί, όμως, την ανακαλύπτουν και συλλαμβάνεται από τους στρατιώτες, που την κρατάνε στο προαύλιο, μαζί με άλλα μεταμφιεσμένα σε αγόρια κορίτσια που έχουν συλληφθεί, μέχρι να έρθει να τα παραλάβει η αστυνομική κλούβα για να τα οδηγήσει στο αστυνομικό τμήμα όπου θα τα παραλάβουν οι γονείς τους.

Ο Παναχί παρουσιάζει τις προσπάθειες των κοριτσιών να βρουν τρόπο για να μπορέσουν να παρακολουθήσουν τον αγώνα ή τουλάχιστον να τους επιτραπεί, έστω και από μακριά, να τον παρακολουθήσουν, αγώνα που η ταινία, πολύ έξυπνα, ποτέ δεν μας δείχνει (ακούμε μόνο, κάθε τόσο, τις κραυγές των φιλάθλων). Με ψηφιακή κάμερα στο χέρι και με ρεαλιστικό, σχεδόν ντοκιμαντεριστικό, διανθισμένο πάντα με χιούμορ, τρόπο ο Παναχί καταγράφει τη σχέση που αρχίζει να αναπτύσσεται ανάμεσα στα κορίτσια και τους στρατιώτες, τις συζητήσεις μαζί τους στην προσπάθεια των κοριτσιών να τους αναγκάσουν να παραδεχτούν τη λαθεμένη απόφαση της απαγόρευσης, τις προσπάθειες ενός κοριτσιού να δραπετεύσει ή εκείνες ενός πατέρα να βρει τη μεταμφιεσμένη σε αγόρι κόρη του, καθώς κι ενός στρατιώτη που μετατρέπεται σε «εκφωνητή» για να βοηθήσει τα κορίτσια να παρακολουθήσουν, έστω χωρίς να βλέπουν, τον αγώνα -ανάμεσα στις πιο χιουμοριστικές σκηνές είναι κι εκείνη όπου ένας στρατιώτης αναγκάζεται να συνοδεύσει ένα από τα κορίτσια στις τουαλέτες των αντρών (μια και στα γήπεδα δεν υπάρχουν γυναικείες τουαλέτες), έχοντας αδειάσει τον χώρο από τους άντρες. Το χιούμορ αλλά και η ειρωνεία κυριαρχούν στην ταινία, με ερασιτέχνες ηθοποιούς να είναι πέρα για πέρα πειστικοί στους ρόλους τους και με τον Παναχί να μας δίνει μιαν άλλη πλευρά της κατάστασης της γυναίκας σε μια κοινωνία που εξακολουθεί ακόμη να τη θεωρεί πολίτη β' κατηγορίας.

H μπάλα στην εξέδρα

«Οffside» από τον Iρανό Tζαφάρ Παναχί που με έξυπνα σλάλομ περνάει όλη την αντίπαλη ομάδα και τρυπάει τη σιδερόφρακτη εστία του θεοκρατικού Iράν

Κάτι δημοκρατικό και πρωτοποριακά καλλιτεχνικό λαμβάνει χώρα στο Ιράν. Και δεν είναι η πρώτη, ούτε η τελευταία φορά όπου καμιά δεκαριά ονόματα σκηνοθετών παραδίδουν στη Δύση μαθήματα μινιμαλισμού, γεωμετρίας και Ρομπέρ Μπρεσόν. Έτσι ακριβώς. H σκυτάλη της ανησυχίας και της στέρεης κινηματογραφίας στα χέρια μικρών Ευρωπαίων (Δανία), της Λ. Αμερικής (Αργεντινή, Βραζιλία, Κούβα, Μεξικό), της Ασίας με πρώτη την Κίνα και μερικών τριτοκοσμικών χωρών, με επικεφαλής το Ιράν. Το οποίο, παρεμπιπτόντως, για όσους αναλφάβητους της Ιστορίας, υπήρξε επί Αχαιμενιδών ισοδύναμο με τον αρχαίο, ελληνικό, πολιτισμό. Με άλλα λόγια, αγαπητέ αναγνώστη, πέταξε από το κεφάλι σου τις προκαταλήψεις και βγάλε το βύσμα που συνδέει τον πολιτισμό με την τεχνολογία, τα κομπιούτερ, τα κινητά και την Prada. Καλύτερος και περισσότερος κινηματογράφος προέρχεται από το επάρατο Ιράν, παρά από τη μούχλα της Γηραιάς Αλβιώνας.

Ο Τζαφάρ Παναχί ανήκει στην αφρόκρεμα της πρωτοπορίας. Αρκεί να θυμηθούμε τον «Κύκλο» (δηλαδή το Χρυσό Λιοντάρι Βενετίας 2000), που μέσα σε ελάχιστο χρόνο και ακολουθώντας την πορεία και τη μοίρα μιας χούφτας γυναικών, περιγράφει, αποκαλύπτει και σχολιάζει την αυτοκόλλητη σχέση της εξουσίας με τη θρησκοληψία, αφαιρεί την μπούρκα και ηχογραφεί τα κτυπήματα της καρδιάς κάτω από την μαυροφορεμένες θηλυκές βασανισμένες υπάρξεις του Ιράν. Λάτρης των δικαιωμάτων των αδυνάτων και φάρος ενός αποκαθαρμένου από σκουπίδια αληθινού κινηματογράφου, στα χνάρια του Γάλλου δάσκαλου Ρομπέρ Μπρεσόν.

Έτσι και εδώ μια χούφτα κορίτσια, μασκαρεμένα σε αγόρια, επιχειρούν να μπουκάρουν στο γήπεδο για να παρακολουθήσουν την πιο κρίσιμη αναμέτρηση της ομάδας τους. Μια υπόθεση γηπεδική μετατρέπεται σε εθνική και ένας αγώνας ποδοσφαιρικός μετατρέπεται σε αγώνα δημοκρατικό. Αν κερδίσει το Ιράν θα βρεθεί στο φετινό Μουντιάλ. Αν τα κορίτσια καταφέρουν να μπουν στο γήπεδο θα σπάσουν το εμπάργκο του αγιατολάχ. Τελικά η ομάδα, δηλαδή η χώρα κερδίζει, αλλά τα κορίτσια συλλαμβάνονται από φαντάρους και μέχρι να τελειώσει το ματς παραμένουν μαντρωμένες στον περίβολο του γηπέδου. H χώρα, λέει ο Παναχί, προχωράει αργά και βασανιστικά. Όλες οι ανθρώπινες δυνάμεις θέλουν να συμμετάσχουν, αλλά ο θρησκευτικός φανατισμός εμποδίζει τη δημοκρατία, δηλαδή τη γρήγορη αναπτυξιακή πορεία. Χωρίς τη Γυναίκα, η χώρα κομμένη στα δύο. Και όμως παρ' όλα αυτά, το μισό του ουρανού μετέχει στα κρυφά, πανηγυρίζει, ενθαρρύνει και ελπίζει σ' ένα καλύτερο Ιράν.

Το μεγάλο και ακατανίκητο πλεονέκτημα του Παναχί είναι η γεωμετρία του. Ο φακός παρακολουθεί τα κορίτσια, το μαγνητόφωνο καταγράφει τις ιαχές των φιλάθλων. Ο φακός παρακολουθεί τους φαντάρους, το μαγνητόφωνο καταγράφει τους πανηγυρισμούς από το γκολ της ομάδας του Ιράν. Φοβερή κόντρα και εξαιρετικά διακριτική ανατροπή. Το θέαμα (ποδόσφαιρο) εξαφανίζεται από την οθόνη του Παναχί. Ό,τι είναι μείζον για την ιρανική αλλά και για κάθε άλλη κοινωνία (μπάλα) είναι έλασσον για τον Παναχί. Και ό,τι είναι έλασσον για το επίσημο κράτος (δικαιώματα γυναικών) είναι μείζον για τον Παναχί. Ταυτόχρονα, όμως, ο καλλιτέχνης δεν είναι αποκομμένος από αυτήν την εφήμερη, ποδοσφαιρική διαδικασία. Τα κορίτσια, αν και μαντρωμένα, μετέχουν, ρωτούν, φανατίζονται, πανηγυρίζουν για τον θρίαμβο της ομάδας τους. Το σχόλιο είναι φανερό. Τίποτα δεν είναι απόλυτο. Τίποτα δεν είναι οριστικό. Τίποτα και για κανέναν δεν είναι προνόμιο αποκλειστικό. H ομάδα θα κερδίσει, αλλά η χώρα δεν είναι κερδισμένη. H απαγόρευση εισόδου των γυναικών δεν είναι οριστική και τετελεσμένη. Το γήπεδο (κάθε επάγγελμα, κάθε ψυχαγωγία και κάθε συμμετοχή στα κοινά) δεν είναι προνόμιο καμιάς ομάδας και κανενός φύλου. Εν τέλει - θέλει να πει ο Παναχί - μαζί ενωμένοι, ποτέ νικημένοι!

Το πρώτο μέρος της αφήγησης υποδειγματικά επεξεργασμένο και ρυθμικά κουρδισμένο. Το δεύτερο αμήχανο και φλύαρο. Το τρίτο, δηλαδή το φινάλε, ανεβασμένο και αλληγορικό. Με άλλα λόγια, σαν κινηματογραφική ουσία καλή, αλλά με... μισό ψαχνό. Με αυστηρά κριτήρια και όχι με τριτοκοσμικά. Γιατί αν συγκρίνω το «Offside» με όλα τα ελληνικά της φετινής χρονιάς θα βγάλω σφυρίχτρα και δώσω πέναλτι υπέρ του Ιράν!

Offside

 Η αγωνία του Ιράν τη στιγμή του πέναλτι

Στην τελευταία ταινία του Τζαφάρ Παναχί διεξάγεται ένα «ματς» στο περιθώριο ενός κορυφαίου αγώνα για τα ποδοσφαιρικά χρονικά του Ιράν - offside, όπως λέει και ο τίτλος της. Πρωταγωνιστές σε αυτό το «ματς», που λαμβάνει χώρα έξω από τον μαντρότοιχο του σταδίου της Τεχεράνης, είναι νεαρές γυναίκες και νεαροί άντρες. Eνα τσούρμο από κοπέλες που αγαπούν το ποδόσφαιρο, ντύνονται με αντρικά ρούχα και μπερδεύονται ανάμεσα στο αντρικό πλήθος επιχειρώντας να μπουν σε μια απαγορευμένη, από τους φανατικούς μουλάδες, ζώνη: στο γήπεδο. Θέλουν να δουν την εθνική ποδοσφαιρική ομάδα του Ιράν στο παιχνίδι με την εθνική του Μπαχρέιν, το οποίο είναι καθοριστικό για την πρόκριση στο Mουντιάλ της Γερμανίας. Ομως, ο στρατός, που έχει αναλάβει ρόλο αστυνομίας, τις συλλαμβάνει στον έλεγχο των εισιτηρίων και τις μαντρώνει σε μια πρόχειρη φυλακή έξω από το γήπεδο μέχρι τα τελευταία λεπτά του ποδοσφαιρικού αγώνα.

Το «Offside» ξεκινάει εντυπωσιακά, σαν ένα ντοκιμαντέρ που απογειώνεται και γίνεται θρίλερ, ακολουθώντας τον επιταχυνόμενο ρυθμό της καρδιάς μιας κοπέλας η οποία αγωνιά να διασχίσει μια «ναρκοθετημένη» περιοχή και να μπει κρυφά μέσα στο γήπεδο. Η διαδρομή από το σπίτι μέχρι το στάδιο της Τεχεράνης είναι αποκαλυπτική για τη θέση της γυναίκας στη σημερινή κοινωνία του Ιράν. Αυτό το κομμάτι της ταινίας κλιμακώνεται αριστοτεχνικά και διαρκεί περίπου ένα τέταρτο της ώρας.

Σύμφωνα με την ποδοσφαιρική αργκό, ο Παναχί πετυχαίνει γκολ από τα αποδυτήρια και αναδιπλώνεται σε ένα παιχνίδι κέντρου. Μετατοπίζει τον αφηγηματικό άξονα του «Offside» από τη γυναίκα προς τον άνδρα, που είναι και αυτός θύμα γιατί στερείται τη χαρά να παρακολουθήσει το παιχνίδι. Οι νεαροί στρατιώτες, στους οποίους έχει ανατεθεί ο δυσάρεστος ρόλος του φρουρού των νεαρών γυναικών, είναι δέσμιοι σε αναχρονιστικές αντιλήψεις που τους κάνουν να μοιάζουν με πρωταγωνιστές σε μια σκηνή του παραλόγου. Σε όλο αυτό το κομμάτι της ταινίας, που είναι το μεγαλύτερο και αποτελείται κυρίως από φραστικές αψιμαχίες, ο Παναχί αυτοσχεδιάζει μετατρέποντας μια ηθογραφία σε διακριτική κωμωδία με επίκεντρο τον άνδρα που αμύνεται, άλλοτε αμήχανος και άλλοτε πανικόβλητος.

Το σφύριγμα της λήξης στέλνει τους γηπεδούχους στη Γερμανία και λειτουργεί σαν καταλύτης για την παράταση του «ματς» ανδρών και γυναικών που έχει μεταφερθεί σε μια κλούβα της αστυνομίας. Οι «αντίπαλοι» ξεχνούν τις «διαφορές» τους και γιορτάζουν μαζί την πρόκριση στο Mουντιάλ. Ο Παναχί, βοηθούντος του θαύματος της στρογγυλής θεάς, κλείνει τον κύκλο έτσι όπως τον άνοιξε: ξαναδίνει στην ταινία το ύφος ενός ντοκιμαντέρ στους δρόμους της Τεχεράνης, το οποίο αποκτά διαστάσεις αλληγορίας γύρω από την ενότητα των Ιρανών κάτω από τη σημαία τους.