The Man Who Wasn't There. ΗΠΑ, 2001. Σκηνοθεσία: Τζόελ Κοέν. Σενάριο: Τζόελ Κοέν, Ιθαν Κοέν. Ηθοποιοί: Μπίλι Μπομπ Θόρντον, Φράνσις ΜακΝτόρμαντ, Τζέιμς Γκαντολφίνι, Μάικλ Μπανταλούκο, Τζον Πόλιτο. Διάρκεια: 116 λεπτά.

Η απόφαση ενός ασήμαντου, κλεισμένου στον εαυτό του κουρέα (εξαιρετική η ερμηνεία του Μπίλι Μπομπ Θόρντον) να εκβιάσει τον εραστή της γυναίκας του θα οδηγήσει σε απρόσμενα, τραγικά αποτελέσματα, σε μια θαυμάσια σκηνοθετημένη ταινία, βουτηγμένη στην ατμόσφαιρα του φιλμ νουάρ. Από τις καλύτερες ταινίες της χρονιάς.

Ο σκηνοθέτης και συν-σεναριογράφος Τζόελ Κοέν και ο αδερφός του, σεναριογράφος και παραγωγός Ιθαν, με μια σειρά ταινίες που ξεκινούν από το φιλμ νουάρ «Μόνο αίμα» και φτάνουν ώς το «Ω, αδερφέ πού είσαι;», περνώντας από το βραβευμένο με το Χρυσό Φοίνικα των Κανών «Μπάρτον Φινκ» και το εξίσου εκπληκτικό «Φάργκο», κατάφεραν να δημιουργήσουν έναν εντελώς δικό τους προσωπικό κόσμο, έναν κόσμο ανθρώπων που σε μια Αμερική της ευημερίας και της υλοποίησης του αμερικανικού ονείρου αναζητούν τη δική τους μοίρα, οδηγούμενοι συχνά στην αποτυχία και την αυτοκαταστροφή.

Σ' έναν τέτοιο κόσμο κινείται και ο βασικός πρωταγωνιστής της νέας τους ταινίας, «Ο άνθρωπος που δεν ήταν εκεί», που στις φετινές Κάνες μοιράστηκε το βραβείο σκηνοθεσίας με την ταινία «Mulholland Drive» του Ντέιβιντ Λιντς. Ο ήρωάς του, ο Εντ, είναι ένας ασήμαντος, απαθής, κλεισμένος στον εαυτό του κουρέας σε μια μικρή επαρχιακή πόλη στην Αμερική του 1949. Παρ' όλο που ο Εντ γνωρίζει ότι η γυναίκα του Ντόρις (ΜακΝτόρμαντ) έχει κρυφό δεσμό με το αφεντικό της (Γκαντολφίνι) δεν αντιδρά, ώσπου η προοπτική για μια επικερδή επιχείρηση που του προτείνει ένας πλασιέ, τον οδηγεί στον εκβιασμό. Πράξη που θα προκαλέσει απρόσμενα αποτελέσματα, μπλέκοντας τον Εντ σε φόνο και δολοπλοκίες.

Οι Κοέν τοποθετούν την ιστορία τους στη δεκαετία του '40, περίοδο της άνθησης του φιλμ νουάρ, όπου κινούνται οι ήρωες ταινιών βασισμένων σε βιβλία συγγραφέων όπως ο Τζέιμς Κέιν («Ο ταχυδρόμος χτυπά πάντα δύο φορές», «Με διπλή ταυτότητα», «Θύελλα σε μητρική καρδιά»), ο Ντάσιελ Χάμετ («Το γεράκι της Μάλτας») και άλλοι. Η με έμπνευση χρήση του μαυρόασπρου φιλμ, οι φωτισμοί (με διευθυντή φωτογραφίας τον απαράμιλλο Ρότζερ Ντίκινς), οι διάλογοι και η αφήγηση off (θυμίζοντας εκείνους του Ντάσιελ Χάμετ και του Ρέιμοντ Τσάντλερ), τα εξωτερικά γυρίσματα στη Σανταρόζα (εκεί όπου ο Χίτσκοκ είχε γυρίσει την ταινία του «Στη σκιά της αμφιβολίας»), μοιάζουν να έχουν βγει απευθείας από τις ταινίες της εποχής. Πέρα όμως από τους χώρους και την ατμόσφαιρα, τα ανθρώπινα πάθη, το έγκλημα και την (κάθε άλλο παρά δίκαιη, όπως ανακαλύπτουμε σταδιακά) τιμωρία, η ταινία έχει τη σφραγίδα του Τζόελ Κοέν, του δικού του, προσωπικού στιλ.

Εκείνο που ενδιαφέρει το σκηνοθέτη του «Φάργκο» στην ταινία είναι η ανθρώπινη κατάσταση, τα στοιχεία εκείνα που διαμορφώνουν το χαρακτήρα του ατόμου, τις ελπίδες και τα όνειρα, τις υποχωρήσεις και τις απογοητεύσεις, τα άλλοτε αλόγιστα κι άλλοτε καταπιεσμένα πάθη ανθρώπων τοποθετημένων πάντα σε ένα συγκεκριμένο περιβάλλον, θύματα τελικά ενός ανεξέλεγκτου, απάνθρωπου πεπρωμένου. Οι πρωταγωνιστές του είναι άνθρωποι απλοί, συνηθισμένοι, αδύναμοι, αντιήρωες όπως ο Εντ (που ο Μπίλι Μπομπ Θόρντον ενσαρκώνει με τρόπο συγκλονιστικό) ή η γυναίκα του, Ντόρις, άτομα καταπιεσμένα αλλά και καταπιεστικά, όπως το αφεντικό της, Μπιγκ Ντέιβ, πονηροί μαζί και κουτοί, όπως ο πλασιέ που πείθει τον Εντ να χρηματοδοτήσει το σχέδιό του, καλοί ρήτορες αλλά και εκμεταλλευτές, όπως ο δικηγόρος -άλλος θαυμάσιος ρόλος από τον Τζον Πόλιτο- που προσλαμβάνει ο Εντ για να υπερασπιστεί τη γυναίκα του, «ευγενικοί» αλλά ατάλαντοι, όπως το έφηβο κορίτσι που παίζει Μπετόβεν στο πιάνο, στο οποίο για μια στιγμή στηρίζεται ο Εντ για να βρει άλλη διέξοδο. Ενας, με άλλα λόγια, μικρόκοσμος της αμερικανικής κοινωνίας, που πάντα είναι στο επίκεντρο των ταινιών των Κοέν. Μιας Αμερικής που ο Τζόελ αποκαλύπτει με τρόπο πάντα συναρπαστικό, μ' ένα στιλιζάρισμα στη σύνθεση των πλάνων και την όλη ατμόσφαιρα, που απομακρύνεται από το συνηθισμένο ρεαλισμό, αγγίζοντας τα όρια της ποίησης. 

Ο άνθρωπος που δεν ήταν εκεί

Με το ένα πόδι, λοιπόν, μέσα στην αμερικανική παράδοση και στη μυθολογία του φιλμ νουάρ και με το άλλο έξω, πολύ μακριά απ' αυτήν. Με το ένα πόδι μέσα στο Αmerican Dream και με το άλλο κάτω, πολύ κάτω από το Dream. Με το ένα πόδι να περπατάς στην ευθεία γραμμή και με το άλλο να ακολουθείς την τεθλασμένη. Οι Κόεν δεν έχουν τον θεό τους. Περίπου με το ένα πόδι βάζουν τρικλοποδιά στο άλλο! Σας μπέρδεψα; Να σας ξεμπερδέψω.

Η κυτταρική σύνθεση του αμερικανικού φιλμ νουάρ συνίσταται από προσωπικά δράματα και μαύρες, αδιέξοδες, καταστάσεις. Επώνυμοι τύποι της... επώνυμης κοινωνίας κυκλοφορούν σε σκοτεινούς λαβυρίνθους, σκοτεινών εγκλημάτων. Αντιθέτως, στην ιστορία των Κόεν, μικροί, ανώνυμοι τύποι διαπράττουν μικρά αδικήματα που εκ λάθους καταλήγουν σε κακουργήματα. Στο «Βig sleep» (στον Μεγάλο ύπνο που λέγαμε) το παιχνίδι το κάνει ο Φίλιπ Μάρλοου, ένας από τους πιο ευφυείς αλλά κυνικούς και ταυτόχρονα ρομαντικούς ντετέκτιβ της αστυνομικής λογοτεχνίας. Στον «Άνθρωπο» των Κόεν, αφηγηματικός άξονας είναι κάποιος καλοντυμένος αλλά βαριεστημένος τύπος που βγάζει το ψωμί του στο μπαρμπέρικο του κουνιάδου του και που σκοτώνει τον καιρό του αυτοσχεδιάζοντας με το μυαλό ενός μικρού παιδιού. Αποφασίζει ­ έτσι στα κουτουρού ­ να εκβιάσει τον εραστή της γυναίκας του προκειμένου να βάλει στο χέρι δέκα χιλιάδες δολάρια, τα οποία στη συνέχεια τα εμπιστεύεται ­ προς επένδυση για το πρώτο στεγνοκαθαριστήριο των ΗΠΑ ­ στα χέρια κάποιου απίστευτου περαστικού!

Και, τέλος, στα κλασικά φιλμ νουάρ ο αφηγητής-ντετέκτιβ βρίσκεται από 'δώ (κάπου μέσα ή έστω γύρω από την περιμετρική του νόμου) και οι επώνυμοι δράστες απέξω. Τα όρια μεταξύ του νόμου και του εγκλήματος είναι σαφώς καθορισμένα και ο μόνος άνθρωπος που τα θολώνει ­ με κίνητρο να βρει την αλήθεια ­ είναι ο ντετέκτιβ. Οι Κόεν τα ανακατεύουν όλα. Κάτι που μοιάζει εντελώς λογικό, αφού η εποχή της αθωότητας μετακόμισε στο παρελθόν, πράγμα που πάει να πει «ουδείς άμεμπτος και αθώος σ' αυτόν τον ύποπτο και σκοτεινό κόσμο».

Η αμφισημική αυτή διαδικασία του «μέσα» και του «έξω», του «εδώ» και του «εκεί» ­ αυτή η αρωματική πανάλαφρη στο στομάχι ανακατωσούρα ­ υποστηρίζεται εξαίσια από το υποδόριο, σαρκαστικό πνεύμα του σεναρίου. Εδώ ακριβώς βρίσκεται το κυρίως πιάτο της λουκούλειας βραδιάς. Όλα και όλοι αρχίζουν από το σωστό και καταλήγουν στο λάθος. Εκ λάθους διαπράττεται το πρώτο έγκλημα. Η Αστυνομία συλλαμβάνει τον λάθος ένοχο, αλλά ο λάθος ένοχος καταλήγει στην αυτοκτονία για λάθος λόγους και στη συνέχεια ο αληθινός ένοχος συλλαμβάνεται για λάθος φόνο, τον οποίο είχε πραγματοποιήσει το πρώτο θύμα που σκοτώθηκε εκ λάθους! Με απλά λόγια, μια κοινωνία που φημίζεται για την προσήλωσή της στην ευθεία, σύντομη, γραμμή, ακολουθεί την τεθλασμένη σκοντάφτοντας από μπανανόφλουδα σε μπανανόφλουδα! Πιο κομψό και σαρδόνιο σχόλιο πάνω στο Αmerican Dream καιρό είχα να δω. Αλλά φοβάμαι πως λίγοι θα είναι οι συνδαιτυμόνες αυτού του δείπνου και ακόμα λιγότεροι θα εκτιμήσουν τη φινέτσα της μαγειρικής των Κόεν.