Το τσεκούρι

Le couperet. Γαλλία, 2005. Σκηνοθεσία: Κώστας Γαβράς. Σενάριο: Κώστας Γαβράς, Ντόναλντ Γουέστλεϊκ. Ηθοποιοί: Χοσέ Γκαρσία, Κάριν Βιαρ, Ζορντί Μονφίλ, Ούλριχ Τουκούρ, Ολιβιέ Γκουρμέ. 122 λεπτά.

Ενας άνεργος οικογενειάρχης, πρώην στέλεχος μιας μεγάλης βιομηχανίας, μετατρέπεται σε serial killer για να συντηρήσει την οικογένειά του σ' ένα συγκλονιστικό πολιτικό θρίλερ, βουτηγμένο στο μαύρο χιούμορ.

Ο Κώστας Γαβράς είναι ένας από τους λιγοστούς εκείνους, Ευρωπαίους ή μη, σκηνοθέτες που, συνεπείς στις αρχές τους, εξακολουθούν, στη συγκεκριμένη περίπτωση μέσα από τη μορφή του θρίλερ, να γυρίζουν ταινίες με κοινωνικά και πολιτικά θέματα. Ετσι, μετά το «Αμήν» που αναφερόταν στο ρόλο της Καθολικής Εκκλησίας στην περίοδο του χιτλερικού φασισμού, ο Ελληνας σκηνοθέτης στρέφεται στα κοινωνικά αδιέξοδα της σύγχρονης, χωρίς ηθικές αρχές, κοινωνίας μας, όπου η ανεργία οδηγεί σε ακραίες καταστάσεις, οδηγώντας το άτομο είτε στην τρέλα είτε στο έγκλημα.

Λόγω περικοπών ο Μπρουνό της ταινίας, υψηλόβαθμο στέλεχος μιας χαρτοβιομηχανίας, ύστερα από 15 χρόνια άψογης συνεργασίας, απολύεται. Αισιόδοξος στην αρχή, ο Μπρουνό συνεχίζει να ψάχνει για δουλειά, ύστερα όμως από τρία χρόνια ανεργίας, συνειδητοποιεί ότι πρέπει να βρει γρήγορα μια λύση για να μπορέσει να συντηρήσει την οικογένειά του. Ετσι, αφού εντοπίσει τους υποψήφιους για τη νέα θέση που διεκδικεί, αρχίζει να τους εξοντώνει έναν έναν...

Ο ήρωας της ταινίας δεν είναι ο συνηθισμένος παρανοϊκός serial killer των ταινιών τρόμου, αλλά ένας φυσιολογικός, απελπισμένος άντρας που οι κοινωνικές συνθήκες τον μετατρέπουν σε δολοφόνο κατ' εξακολούθηση, ένα είδος σύγχρονου κυρίου Βερντού που, όπως και ο ήρωας του Τσάπλιν, προσπαθεί, μέσα σε αντίξοες, απάνθρωπες συνθήκες, να προστατέψει την οικογένειά του φτάνοντας στο έγκλημα, τη στιγμή που η ίδια η κοινωνία αποδύεται σε πολύ πιο φριχτά και μεγαλύτερης κλίμακας εγκλήματα. Ενας Βερντού αδέξιος αρχικά στις δολοφονίες του, σταδιακά πιο σίγουρος και αποτελεσματικός, με τον Χοσέ Γκαρσία να τονίζει άλλοτε την τραγική κι άλλοτε την κωμική πλευρά του, ενώ ταυτόχρονα προσπαθεί να κρατήσει την αξιοπρέπειά του. Ο Γαβράς φτιάχνει μια μαύρη, σατιρική κωμωδία, ταυτόχρονα πολιτικό θρίλερ, τοποθετώντας τον ήρωά του σ' ένα συγκεκριμένο κοινωνικό περιβάλλον και καταγράφοντας με λεπτομέρεια την απρόσωπη πόλη στην οποία κινείται ο Μπρουνό, αντιπαραθέτοντας την εικόνα μιας δήθεν ευημερίας μ' εκείνη της ανεργίας και την κατάντια των ανθρώπων που κάποτε πρόσφεραν τόσα στην κοινωνία τους και τώρα οδηγούνται σε ακραίες λύσεις, ορισμένοι ακόμη και στην αυτοκτονία.

Ο θάνατός σου η ζωή μου!

Κακοί; Tι είναι αυτό; Kανείς κακός εκ γενετής. Οι συνθήκες είναι κακές. Tόσο όσο εκείνες του προϊστορικού δίποδου προγόνου... Ο μπαλτάς της Θάτσερ κόβει τις γέφυρες που συνδέουν Άνθρωπο με Άνθρωπο. M' ένα «τσεκούρι» την ημέρα κάνεις τον αντίπαλο πέρα!

 Του Κώστα Γαβρά; Αδύνατον! Εκτός κι αν βρήκε και καταβρόχθισε άφθονες ποσότητες ελιξιρίου νεότητας. Αυθόρμητη αντίδραση, την πρώτη φορά που είδα το «Couperet» στο Παρίσι τον περασμένο Γενάρη. Ο Γαβράς μηδένισε το κοντέρ και άρχισε από το πρώτο καρέ και μάλιστα στο είδος του θρίλερ. Τόσο νέος, φρέσκος, δυναμικός. Απίστευτο! Δεύτερη αντίδραση. Επινόησε και κατοχύρωσε στην κινηματογραφική εγκληματολογία ένα νέο, πρωτάκουστο, πρωτόγονο κίνητρο φόνου. Σκοτώνεις για να βγάλεις από τη μέση τους αντιπάλους σου που με τα ίδια φόντα και προσόντα διεκδικούν μια θέση στον ήλιο της παγκοσμιοποιημένης εργασίας. Μπρρρρ. Τρίτη αντίδραση. Όπως ακριβώς συμβαίνει σε όλα τα θρίλερ. Κλασικά, μοντέρνα, μεταμοντέρνα. Όσο σκοτώνεις τόσο ανεβαίνεις. Όσο ανεβαίνεις τόσο αδειάζεις. Όσο αδειάζεις τόσο αλλάζεις. Όσο αλλάζεις τόσο «φεύγεις». Όσο μπροστά πηγαίνεις τόσο πίσω επιστρέφεις. Από τον 21ο αιώνα στην προϊστορία του «είδους» με όχημα τον τουρμπο-καπιταλισμό. Από άνθρωπος κανίβαλος. Κι όμως. Το Σήμερα είναι το Χθες του αλληλοσπαραγμού. Ο θάνατός σου η ζωή μου!

Ένας τέτοιος - κανονικός και μάλιστα καλοπληρωμένος - είναι και ο ήρωας του ομότιτλου μυθιστορήματος του Ντόναλντ Γουεστλέικ και της ταινίας του Γαβρά. Σαραντάρης οικογενειάρχης, πατέρας δύο παιδιών, πιστός στη γυναίκα του, ιδιοκτήτης κατοικίας βορείων προαστίων. Όλα κανονικά και πρίμα. «Θα συμβεί σε μένα;», λέει από μέσα του. Αποκλείεται. Κι όμως συμβαίνει. Πρώτα, πολύ πρώτα, τα κέρδη των μετόχων. Αποτέλεσμα; Ο προϊστάμενος τού δείχνει την πόρτα. Κι όμως εκείνος περιμένει. «Αφού είμαι τόσο καλός, no problem». Τι άλλο να κάνει; Περιμένει. Έτσι αρχίζει η δεύτερη ζωή του. H αυτοπεποίθηση πέφτει στα Τάρταρα, η αυτοεκτίμηση στο ναδίρ και η σιγουριά στον βούρκο της Νέας Ορλεάνης. Είσαι αυτό που είσαι στην κοινωνία. Στοιχειώδες. Έτσι έμαθε, έτσι μεγάλωσε, έτσι πιστεύει. Χωρίς δουλειά και μάλιστα χωρίς τη συγκεκριμένη δουλειά που αποφέρει τα συγκεκριμένα λεφτά και που τα συγκεκριμένα λεφτά εξασφαλίζουν αυτό το συγκεκριμένο επίπεδο ζωής, ε, δεν είσαι τίποτα!

Ο Μπρουνό πιστεύει ότι ο... Μπρουνό δεν είναι τίποτα. Αυτός και ο πυρήνας, η αγωνία, το μαρτύριο, το κίνητρό του. Έτσι αρχίζει να μεταλλάσσεται σε μια μικρογραφία του συστήματος. Του συστήματος που υπηρέτησε όλα αυτά τα χρόνια. Του συστήματος που τον εξέθρεψε. Του συστήματος που τη μια στιγμή τον αντάμειψε με όλες αυτές τις ανέσεις και τις βεβαιότητες και που την άλλη στιγμή ως διά μαγείας του τις αφαίρεσε. Killers η Θάτσερ, ο Μπους, η παγκοσμιοποίηση, οι μέτοχοι, killer και ο Μπρουνό. H διαφορά ανάμεσά τους είναι μόνο μία. Οι πρώτοι σκοτώνουν χωρίς να αφήνουν δακτυλικά αποτυπώματα. Ο Μπρουνό σκοτώνει αφήνοντας τα δικά του. Αφεντικά εκείνοι, υπάλληλος αυτός. Έτσι ξεθάβει από το υπόγειο ένα σκουριασμένο Μάουζερ - των αντιστασιακών ημερών του πατέρα του -, το οπλίζει και βγαίνει στους δρόμους να σκοτώσει. Για να λειτουργήσει το δικό του μικροσύστημα πρέπει να βγάλει από τη μέση πέντε ανταγωνιστές του. Πέντε του ταμείου ανεργίας. Πέντε με τα δικά του προσόντα. Πέντε μνηστήρες της ίδιας, της «δικής του» θέσης. Για να γίνει πάλι «άνθρωπος» πρέπει πρώτα να γίνει δολοφόνος. Πέντε νεκροί. Μπρουνό στη θέση του ενός. Του ζωντανού!

Χωρίς αυτές τις αναγωγές, χωρίς αυτή τη μετάλλαξη, χωρίς τη διάνοιξη της ιδεολογίας που καθοδηγεί τη σκανδάλη του όπλου, χωρίς την αναπαραγωγή του κυρίαρχου συστήματος μέσα από το μικροσύστημα του Μπρουνό, το θρίλερ του Γαβρά θα ήταν απλώς μια άσκηση σκηνοθεσίας. Προσέξτε τις λεπτομέρειες. Το Μάουζερ πυροβολούσε για την ελευθερία. Το Μάουζερ σήμερα εκπυρσοκροτεί για την ολοκληρωτική αιχμαλωσία. Δεν είναι η ανεργία το κυρίαρχο στοιχείο. Είναι το επίπεδο ζωής. Για λογαριασμό αυτού του μικρού κεφαλαίου - του δικού του κεφαλαίου - σκοτώνει ο Μπρουνό. Γι' αυτό τη σκαπουλάρει, γι' αυτό δεν συλλαμβάνεται, γι' αυτό σκαλί σκαλί προς τη θέση «του» ανεβαίνει. Συλλαμβάνεται το σύστημα; Με άλλα λόγια δεν είναι αντίπαλος της σιδηράς κυρίας. Είναι φίλος, μέρος, εργαλείο του συστήματος. Πλασμένος κατ' εικόνα και ομοίωση. Ο Γαβράς, πολύ σωστά, αφαίρεσε δόσεις τρόμου, φρίκης και αίματος. Το θρίλερ είναι όχημα, όχι αυτοσκοπός. Πολύ σωστά εμβολίασε το «είδος» με ίχνη χιούμορ και σαρκασμού. Και πολύ σωστά σπρώχνει τα πράγματα και τον ήρωά του στα άκρα. Εμείς τα βλέπουμε φυσιολογικά. Στην πραγματικότητα είναι ακραία. Όταν είσαι μέσα, δεν αντιλαμβάνεσαι πως κι εσύ αποτελείς μέρος της γενικότερης μετάλλαξης. Το υστερόγραφο της Ηθικής του Γαβρά είναι αποτυπωμένο σε έναν αόρατο καθρέφτη. Κοίταξέ τον καλά. Κοίταξέ τον και ρώτησέ τον: Μπας κι εγώ είμαι Μπρουνό;